БНХАУ зохион байгуулалттайгаар Өвөр Монголын хэл, соёлыг устгах, дарангуйлах бодлого явуулж байна

АНУ-ын Конгрессын Хятадын асуудлаарх Гүйцэтгэх комиссын (CECC) хуралд 17 настай Өвөрмонгол Тогочог Тэмүлүн Өвөр Монгол дахь хүний эрхийн нөхцөл байдал улам бүр дордож байгаа талаар илтгэл тавьжээ. 

БНХАУ-ын удирдлагууд Өвөр Монголын ЕБС-иудад Монгол хэл заахыг хориглож, зөвхөн хятад хэл заах шийдвэр гаргасан билээ. Үүнтэй холбогдуулан Өвөр Монголын хэмжээнд эсэргүүцэл, хүний эрхийг хангахыг шаардсан жагсаал хүртэл болж байсан юм. 

Тэгвэл АНУ-ын Конгрессын Хятадын асуудлаарх Гүйцэтгэх комиссын (CECC) хуралд илтгэл хэлэлцүүлсэн Т.Тэмүлүн ийн ярьжээ.  

"Сайн байцгаана уу, хатагтай, ноёд минь. Миний нэрийг Тэмүлүн Тогочог гэдэг. Би 17 настай бөгөөд АНУ-д төрсөн Өвөр Монголын хүний эрхийн идэвхтэн юм. Би эцэг, эхтэйгээ хамт ажиллаж байгаа бөгөөд аав минь Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Мэдээллийн Төвийн дарга, Энгэбату Тогочог юм. Миний эцэг, эх нь Америкт түр орогнож амьдардаг учраас би төрсөн нутгаараа хэзээ ч зорчиж байсангүй.

Би өөрийн авга, ах дүү, нагац нартаа хэзээ ч уулзаж үзээгүй. Би төрөл төрөгсдтэйгээ Цагаан Сар, уламжлалт Монгол шинэ жилээ хэзээ ч тэмдэглэж байгаагүй, тэдний зан үйлийг шууд сурах боломж олдсонгүй. Миний эцэг, эхэд Өвөр Монголд байгаа төрөл төрөгсдийнхөө хурим, оршуулга дээр ч очих боломж байгаагүй

Миний эцэг, эх монгол хэл, соёл, уламжлалуудаа хадгалахын төлөө тууштай ажилласаар ирсэн. Бага байхад аав, ээж маань бид хоёрт монгол хэл зааж өгөхийг хичээж, биднийг монгол хүүхдүүд асрах хүнээр харуулж байв. Энэ амаргүй даалгавар байсан, учир нь Нью-Йорк хотод монголчууд ховор байсан. Гэсэн хэдий ч би азтай байсан, учир нь тэд олж авсан асрагчид маань надад монгол хэл сургасан.

Сургуульд орох үед гэртээ өнгөрүүлэх хугацаа, монгол хэл сурах боломж цөөрч эхэлсэн ч эцэг, эх маань гэртээ үргэлж монгол хэлээр ярьсаар байсан. Өвөр Монголчуудын уламжлалт бичиг, босоо бичигтэй, 800 гаруй жилийн түүхтэй бичиг байдаг. Энэ бичгийг сурах нь амаргүй байсан учир эцэг, эх маань тусгай багш урьж, бид хоёрт кирилл монгол бичиг зааж өгсөн.

2018 оны зуныг Энгэбату аав маань бид хоёрт Блумингтон, Индиана дахь Монгол-Тибэт Буддын төвийн хүүхдийн лагерьт хамрагдах боломж олгосон. Энэ нь монгол хэлээр ярилцах, уламжлалт дуу дуулж, монгол хоол хийх, өөр монгол хүүхдүүдтэй тоглох маш ховор боломж байсан. Энэ нь Өвөр Монгол руу буцахаар ямар байж болохыг ойлгох завшаан байсан ч нэг гашуун дурсамж байсаар байна: Хойд Монголын зарим хүүхдүүд бидний Өвөр монгол хөсөгийг доромжлоод, биднийг "Хятад" гэж хочилж байсан.

Эдгээр хүнд бэрхшээлүүдийн аль алинд би АНУ-д өссөндөө хувьтай байдаг. АНУ бол эрх чөлөөтэй, ардчилсан улс бөгөөд би хэлээ сурах, уламжлалаа дагаж мөрдөх, санал бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломжтой.

Сүүлийн 70 гаруй жилийн хугацаанд Хятад улс Өвөр Монгол руу хятад иргэдийг томоохон хэмжээгээр шилжүүлж, монгол хүн амыг 18%-д хүргэсэн. Энэ нь бидний газар нутгаас нүүлгэн шилжүүлэх төдийгүй соёл, амьдралын хэв маягийг маань устгаж байна.

2000-аад оны эхээр Хятад улс монгол малчдыг хүчээр шилжүүлж, “хээрийн газар хамгаалах” нэрийдлээр тэднийг нүүлгэн шилжүүлж эхэлсэн. 2015 оны байдлаар Хятадын хил дотор бүх нүүдэлчдийг нүүлгэн шилжүүлсэн бөгөөд энэ нь олон зууны туршид хадгалагдсан амьдралын хэв маягийг төгсгөсөн билээ.

Монголын эрхийг хамгаалагчид нь хатуу шийтгэлтэй тулгардаг. Хада гэдэг нэртэй эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчийг 1995 онд баривчилж, 15 жилийн хорих ял оногдуулсан. Ял эдэлснээсээ хойш дөрвөн жилийн турш дахин хоригдсон бөгөөд гэр бүлийнхэн нь цагдан хоригдож, хязгаарлагдмал хяналтанд байсаар байна. Хадагийн гэр бүл нь байнга хяналтад байдаг.

Бусад идэвхтнүүдэд ч иймэрхүү хатуу шийтгэлүүд тулгардаг. 2020 онд Янжиндулам гэх эмэгтэй малчдын эрхийг хамгаалж, монгол хэлний талаар хэлсэн тул гурван жилийн хорих ялыг хүлээжээ. Түүнчлэн, түүхч Лхамжаб Боржигин нь өнгөрсөн онд Хойд Монголд оргон зайлснаас хойш сураггүй болсон билээ.

2020 оноос эхлэн Хятад улсын засаглал Өвөр Монголын боловсролын системд монгол хэлийг зайлуулж, зөвхөн хятад хэлээр хичээллэхийг шаардсан. Монгол хэл дээрх ном, хэвлэлүүдийг хориглож, олон нийтийн талбайд монгол тэмдэг, бичиг үсгийг устгаж байгаа. Тэдний “патриотизмын боловсрол”-ыг сургаж, хятадын үндэстний болон Коммунист намын үнэнч байдалд нийцүүлэхийг оролдож байна.

2020 оны есдүгээр сард олон мянган Өвөр Монголчууд ихэнхдээ сурагчид энэ бодлогын эсрэг сургууль байнга хичээл таслах, эсэргүүцэх хөдөлгөөнд оролцсон. Энэ хөдөлгөөнд оролцсон 300,000 орчим сурагчид тэргүүлсэн бөгөөд Хятадын засгийн газар маш хатуу хариу үйлдэл үзүүлж, 8,000–10,000 орчим хүнийг баривчилсан байна.

Хятад улсын зохион байгуулалттай дарангуйлал, монгол хэл, соёл, үндэсний хувийн байдлыг устгах бодлого нь Өвөр Монголын орон нутгийн монголчуудтай хятад хүмүүсийн дунд үзэн ядалт болон хүчирхийлэл тархахад түлхэж байна. Энэ бол эмгэнэлтэй ч бодитой жишээ бол Хайраа гэх 9 настай монгол охин, хятад багшийн зүгээс хичээлийн гэрийн даалгаварт бэрхшээлтэй байсан тул олон удаа зодож, чихийг нь тасдаж, төдийгүй эрүүл мэндийн тусламж авах шаардлагатай болсон. Энэ аймшигт явдал зөвхөн нэг жишээ бөгөөд Өвөр Монголд монголчуудад учруулж байгаа хүчирхийлэл, дарамтлах үйл явдлын түүвэр юм.

Энэ нөхцөл байдлыг харгалзан, би Төрийн Хурал болон АНУ-ын Конгрессийн хүндэт гишүүдээс дараах саналуудыг гаргахыг хичээнгүйлэн хүсч байна:

• Хадагийн эрх чөлөөний төлөөх амьдралын тэмцлийг үнэлж, түүнийг Нобелийн Энхтайвны Шагналд нэр дэвшүүлэх.
• АНУ-ын Олон Улсын Хөгжлийн Агентлаг (Voice of America) Монгол хэлний үйлчилгээг байгуулах талаар АНУ-ын Конгрессийн санал болгосон шийдвэрийг хэрэгжүүлэх.
• Сенатор Мерки, Салливаны танилцуулсан “Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Төсөл”-ийг хурдан хүлээн зөвшөөрөх.
• Өвөр Монголчуудын соёл, хэл, үндэстний байдлыг хадгалахад туслах.