АЛДАГДСАН ОРДУУД №6: УИХ-ын гишүүн асан Батж.Батбаярын хүүд хууль бусаар очсон Бүрэнхааны фосфоритын орд

  Төрийн хөрөнгөөр хайгуул хийгдэж нөөц тогтоогдсон ч хувьд шилжсэн Стратегийн ордуудын танилцуулга Бүрэнхааны фосфоритын ордоор үргэлжилж байна. Тус орд нь хараахан ашиглалтад ороогүй ч орсон тохиолдолд улс орны эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой орд юм.

Ордуудыг зөвхөн эдийн засгийн ач холбогдлоор нь Стратегийн гэж ангилах нь зохимжгүй, ач холбогдлыг нь харгалзаж, ашигт малтмалыг нь Стратегийн гэж тооцдог жишиг гаднын улсуудад бий. Тэгвэл Бүрэнхааны фосфоритын орд дээрх хоёр шалгуурын аль, алиных нь шаардлагыг хангаснаараа онцлогтой.

Фосфорын хэрэглээ, зах зээлийн төлөв байдал

Дэлхий дээр олборлож буй нийт фосфорын ердөө тавхан хувийг зэврэлтээс хамгаалах бодис, угаалгын нунтаг гэх мэт бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд ашиглаж, үлдсэн 95 хувийг газар тариалан, малын тэжээлд нэмэлт болгож ашигладаг байна. Жилд ойролцоогоор 70 орчим сая тонныг олборлож, 66.5 сая тонныг нь хөдөө аж ахуйн салбарт хэрэглэдэг гэсэн үг. Зах зээлийн багтаамж нь 2023 онд 54.6 тэрбум ам.доллар байсан бол цаашид жилд 5-6 хувиар тогтмол өссөөр 2030 онд 78.4 тэрбум ам.долларт хүрнэ гэсэн тооцоолол байдаг аж.

“Хүн байгаа цагт идэш, ууш борлогдох нь зайлшгүй” гэдэг үг бий. Энэ үгийг "Маш найдвартай, ашигтай нь тодорхой бизнес тул хоолны бизнес хий" гэдэг утгаар ихэвчлэн хэлдэг. Тэгвэл дэлхийн хүн амын тоо өсөж, газар тариалан га тутмаас, мал аж ахуй малын толгой нэг бүрээс авах ашиг шимийг нэмэгдүүлэхээр өрсөлдөж байгаа энэ үед фосфорын бордооны зах зээл уналтад орохгүй, том үйлдвэрлэгч нэмэгдэхгүй л бол уналтад ороод байхгүй нь баталгаатай юм байна. Бүр тодруулбал, бэлчээрийн аж ахуй, усалгаагүй газар тариалнгаас татгалзаж, илүү тогтвортой өгөөжтэй байх чигт бүгд хөдөлж байгаа энэ үед хамгийн чухал хэрэгцээтэй таваар нь фосфорын бордоо ажээ. .

ЗХУ ашиглах гээд амжаагүй орд

Бүрэнхааны фосфоритын орд нь Хөвсгөл айм­гийн төв Мөрөн хотоос 20-40 км, Хөвсгөл нуураас урагш 100 км-т Мөрөн, Алаг-Эрдэнэ, Бүрэнтогтох, Арбулаг, Сүмбэр гэсэн таван сумын нутгийг дамнан оршдог.  Уг ордын хайгуул судалгааны ажил 1980-аад оны дундуур хийгдэж, нийт нөөц нь 193 сая тонн хэмээн тогтоогджээ.

Улмаар тухайн үеийн ЗХУ ашиглахаар бэлтгэж эхэлсэн ч байгаль орчин үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн үнэлгээг хийлгэхгүйгээр ашиглахыг оролдсон тул хөндөлгүй орхижээ. Нэрт сэтгүүлч Ц.Балдорж агсан “Далай ээж цаазын тавцанд” алдарт нийтлэлээ тэр үед бичиж байв.

Хэдий ашиглах ажил ийнхүү хойшилсон ч эдийн засгийн нөөц бололцоо асар өндөр гэдэг нь ЗХУ Сэлэнгэ аймгаас Хөвсгөлийн Мөрөн хүртэл төмөр зам тавихаар цэргийн ангиудаа дайчилж, Булган, Сэлэнгийн нутагт байрлуулан, ажлаа эхлэх гэж байснаас харагддаг.

20 жил дарагдаад “Молекул” хэмээх Батж.Батбаярын хүүгийн компанийн эзэмшилд очив

“Далай ээж цаазын тавцанд” нийтлэл бичигдсэн 1987 оноос хойш Бүрэнхааны ордын асуудал нам жим болсон ч 10 жилийн дараа буюу 1997 онд Ашигт малтмалын шинэ хууль хэрэгжиж эхэлснээр дахин анхааралд орж иржээ. Фосфоритын өсөн нэмэгдэж буй хэрэгцээг хангахын тулд тэдгээр компаниуд Бүрэнхааны ордын ойр орчимд хайгуул хийхийг хүсэж, тусгай зөвшөөрлийг янз бүрийн байдлаар авч эхэлсэн тул өмнө хийгдсэн судалгаан дээр нэмж судалгаа хийх шийдвэрийг гаргаж, 2007, 2008 онд хийж гүйцэтгэсэн аж. Шалтгаан нь, 1980-аад онд хэдий орд олж, тухайн хэсэгтээ нөөц тогтоосон ч хил хязгаарыг нь тогтоогоогүй байсан аж.

Нэмэлт судалгаа хийж байх үед буюу 2008 онд Бүрэнтогтох, Арбулаг, Алаг-Эрдэнэ, Түнэл сумын нутагт нийт 291 хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгосон байсан бөгөөд тэдний цөөнгүйг ордын одоогийн дөрвөн эзний нэг “Талст маргад” компани эзэмшиж байв.

Тус компани эзэмшиж байсан тусгай зөвшөөрлүүдийнхээ гурвыг нь А буюу ашиглалтынх болгосон ч хууль бус тогтоогдож, хүчингүй болгуулах шийдвэр гарсан байдаг. Гэсэн ч ямар нэгэн байдлаар хадгалагдсаар өнөөдрийг хүрсэн байна.

“Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж, нөөцийг тогтоосон талбайд ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулах журмаар олгоно” хуулийн заалт бий. Гэтэл өмнө нь хайгуул хийж нөөц тогтоосон, стратегийн ордын яг талбай дээр АМГТХЭГ-ын Геологи уул уурхайн кадастрын газрын дарга Т.Бат-Оргил гэгч дур мэдэн сонгон шалгаруулалт хийлгүй 2527 га талбай бүхий газарт ашиглалтын гурван лиценз олгосон гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, Бүрэнхааны фофсоритын орд хэмээх, УИХ-ын 27 дугаар тогтоолд  Стратегийн орд гэж хүлээн зөвшөөрөгдсөн том ордыг хувийн хэвшилд хууль бусаар шилжүүлж өгчээ.

Улмаар АМГТХЭГ-ын нэр бүхий албан тушаалтнууд лиценз олгосон талаарх мэдээллээ Геологи уул уурхайн санд бүртгүүлэлгүй нуун дарагдуулж, Ашигт малтмалын тухай хуулийн тав, 19 дүгээр зүйлийн зарим заалтыг ноцтой зөрчсөн нь Бүрэнхааны орд газрын зөвшөөрөл хувьд шилжих үйл явц хулгай гэдгийг харуулдаг.

Ийм том хэргийг Т.Бат-Оргил ганцаараа өдүүлнэ гэж юу байх вэ. Цаана нь том этгээд байсан л байж таарна. Ямартай ч хэвлэлд бичсэнээр бол Бүрэнхааны ордыг “Талст маргад” компанид ашиглуулах хууль бус тусгай зөвшөөрөлд тухайн үед АМГТХЭГ-ын дарга асан, одоогийн Батлан хамгаалахын сайд Лу.Болд гарын үсэг зурж, УИХ-ын Л.Гүндалайн төрсөн дүү, Тамгын газрын дарга Л.Дэлгэрдалай баталгаажуулсан гэсэн байна. Мөн АМГТХЭГ-ын Уул уурхайн газрын даргаар ажиллаж байсан Ж.Билэгсайхан стратегийн ордод хамруулан бүртгэж, “Бүрэнхааны бүлэг ордыг “Талст маргад” компанид олгох боломжтой” хэмээн дүгнэжээ.

“Талст маргад” компани нь УИХ-ын гишүүн асан “Молекул” хэмээх Батж.Батбаярын хүү Б.Батхишигийн компани гэдгийг уншигчид бараг мэдэх биз. Гэхдээ бичиг баримтад Б.Батишиг гэж бичигдсэн ч гол ажлыг Б.Батбаяр нугалсан, үүний тулд албан тушаалаа урвуулан ашигласан гэж хардах үндэслэл бий.  

Тухайлбал, “Хөвсгөл далайн эзэд” хэмээх ТББ 2010 онд УИХ-ын Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороонд хандаж, “Стратегийн ач холбогдол бүхий Бүрэнхааны фосфоритын орд газрын лицензийн асуудлыг хянан, шалгаж өгөөч” гэсэн хүсэлт тавьсан ч нуун дарагдуулсан. Гэтэл лиценз эзэмшигч “Талст маргад” компанийн захирал Б.Батхишигийн аав Батж.Батбаяр яг тэр үед тус байнгын хорооны даргаар ажиллаж байсан байдаг. Тиймээс түүнийг Бүрэнхааны ордыг ашиглахын тулд тус Байнгын хорооны дарга болсон гэж хардаж байсан аж.

ТББ-ынхны мэдэгдэлд бас нэг ноцтой өгүүлбэр байгаа нь Батж.Батбаяр Бүрэнхааны фосфоритын ордын хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг 2007 оны наймдугаар сарын 14-нд авч, зургаахан сарын дараа буюу 2008 оны хоёрдугаар сард ашиглалтынх болгон өөрчлүүлсэн гэх мэдээлэл. Өөрөөр хэлбэл, УИХ хоёрдугаар сард 27 дугаар тогтоол батлагдсаны дараа Бүрэнхааны ордыг хууль бусаар авсан гэсэн үг. Хөвсгөл аймгийн  төр, захиргааны байгууллага мөн Бүрэнхааны фосфоритын ордыг орон нутгийн тусгай хэрэгцээт /зарим эх сурвалжид Дархан цаазат гэжээ/ газарт оруулсан байснаа “Талс маргад” компани авсны дараа чөлөөлсөн байсан нь анхаарал татдаг.

Дээрх хэргүүдийг АТГ шалгасан бөгөөд хэргийн материал дотор “Улсын төсвийн хөрөнгөөр гүйцэтгэсэн геологийн судалгааны ажлын явцад тогтоогдсон эрдсийн хуримтлал бүхий талбайд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулалтын журмаар олгоно” гэсэн заалтыг зөрчихөд “Б.Батбаяр гишүүний шахалт дарамт нөлөөлсөн” гэх мэдүүлэг ч байсан талаар тухайн үед хэвлэлүүд мэдээлж байжээ.

Ийм л адармаатай замаар олж авсан тусгай зөвшөөрлийг одоо “Талст маргад”-аас гадна “ТопроуХэнцо” ХХК (Хятад), “Тефас майнинг” ХХК (Хятад), Сутайхэнцо ХХК (Хятад) гэсэн компаниуд эзэмшиж байна.

Дээр дурдсан мэдээллээс үзвэл тусгай зөвшөөрлийг цуцалж, төр 100 хувь эзэмшилдээ авах ёстой. Зөөлөн хандлаа гэхэд ямар асуудалгүй хамтарна. Баялгийн сангийн хууль батлагдаж, төр ордууддаа хувь эзэмшил тогтоох асуудал хөндөгдөхөд “Талст маргад” компани хэлэлцээр хийх санал тавьсан эхний ААН-үүдийн нэг байсан гэдгийг дурдъя. Байгаль орчны үнэлгээ хийгдээгүй байгаа, хэрхэн гарах нь эргэлзээтэй, нутгийн иргэд эсэргүүцдэг зэргийг тооцвол тэдний хувьд төрд 34 хувиа эзэмшүүлээд ордоо ашиглах нь хамгийн дээд хувилбар.

Бүрэнхааны ордыг ашиглаж болох уу

Бүрэнхааны ордод цахиур, фосфор, фтор, органик бодис их байдаг ч калии, карбон зэрэг нь харьцангуй бага агуулагддаг байна. Түүнчлэн газрын ховор элементүүд болох стронци, ванади, уран, кадми, хар тугалга зэрэг макро, микро 30 гаруй элемент байгаа нь шинжилгээгээр тогтоогджээ. Иймд тус орд нь цахиур ихтэй учраас баяжуулж ашиглахад хялбар, газар зүйн байршил, зам тээвэр бодис бодисын бүрдлийн хувьд энэ төрлийн бусад ордоос илүү тохиромжтой аж.

Байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлийн хувьд, дэлхий дээр нуурын эрэгт олборлодог уурхай ч байна, голын хажууд олборлодог уурхай ч байна.

НҮБ-аас энэ чиглэлээр гаргасан судалгаа тайланг үзвэл уурхайгаас олборлох үед биш, харин идэш тэжээлээр дамжин байгальд алдагдаж байгаа фосфор илүү анхаарал татаж байна гэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, жил бүр олборлодог 70 сая тонн фосфор үр тариа, ногоо, жимс, махаар дамжин хүний гэдсэнд орж, гадагшлан байгальд алдагдаж байгааг хэлжээ.

Хөдөө аж ахуй хөгжүүлэхээр ханцуй шамласан манай улсын хувьд Бүрэнхааны фосфоритын ордыг ашиглах нь маш чухал бөгөөд цаг хугацааны асуудал биз ээ. 

Энэ сэдвээр бэлтгэсэн өмнөх мэдээллүүдийг доорх линкээр орж уншина уу

АЛДАГДСАН ОРДУУД 1: Тавантолгойн “өрөм” гэгдсэн Ухаа худаг /https://zuv.mn/n/18fr/

АЛДАГДСАН ОРДУУД 2: Анхнаасаа “Эрдэнэт”-тэй андуурагдах хэмжээнд нөөц нь тогтоогдсон
“Цагаан суварга”-ын орд /https://zuv.mn/n/18gn/

АЛДАГДСАН ОРДУУД 3: МАК-ийн Б.Нямтайшир хятадуудтай нийлж олон жил татваргүй ухсан
Нарийнсухайт /https://zuv.mn/n/18j7/

АЛДАГДСАН ОРДУУД 4: АМГТГ-ын дарга асан Д.Жаргалсайхан бусад дарга нартай хувааж
эзэмшдэг байж болзошгүй Төмөртийн овоо /https://zuv.mn/n/18lf/

АЛДАГДСАН ОРДУУД 5: Сү.Батболд канадуудтай нийлж татваргүй шахам ухаж дуусгасан,
“Оюутолгой”-гоос ч гашуун сургамжтай Бороогийн алтны орд  /https://zuv.mn/n/18n2/