"Туршилтын туулайнууд"

Био технологи ирээдүйн хөгжлийн загварыг тодорхойлогч хамгийн чухал хүчин зүйлсийн нэг байх нь одоо нэгэнт тодорхой болжээ. Тэгвэл салбарын хүч нөлөө нь нэмэгдэхийн хэрээр судалгаа туршилтын ажлууд илүү өргөн цар хүрээг хамарч, улмаар манайх шиг ядуу буурай улс орны иргэдэд ашиггүй тусаж, туршилтын золиос болж байгаа тухай сэдвийг zuv.mn онцолж байна.

Коронавирусын шалтгаант цар тахлын ачаар хүмүүс вакцин, эм бүтээх үйл явцад анхаарлаа чиглүүлсэн нь энэ сэдвийг “барьж авах” бас нэг шалтгаан болно.

Эмийн судалгаа, туршилтын стандарт ба гажуудал

Вакцин, эм бүтээх ажил ямархан адармаатай ажил болохыг хүн төрөлхтөн одоо харж, мэдэрч байна. Цар тахлын эм, вакцин бүтээх ажилд олон улс, компани ханцуй шамлан орсон ч цөөнгүй нь судалгааны ажлаа зогсоолоо. Энэ “Зогсоолоо” гэдэг үгний цаана олон хүний эрүүл мэнд, магадгүй амь нас бий.

Вакцин, эм бэлдмэлийг гаргаж авахын тулд баримталдаг өөрийн гэсэн стандарт бий. Эхлээд хулгана, мэлхий, гахай гээд биологи, физиологийн бүтэц нь хүнтэй төстэй олон амьтад дээр туршдаг. Энэ үеэ даваад гараад ирвэл хүн дээр туршилт хийдэг. Тэгвэл яг энэ үе шатанд дээр хэлсэнчлэн, олон сөрөг үзэгдлүүд гарах болсон байна.

Орчин үед эмийн компанийн захиалгаар хийгддэг судалгааны тоо эрс олширчээ. Ажлын захиалга авсан судалгааны компани төсөв мөнгөндөө тааруулаад, эсвэл илүү олз ашгийн төлөө ядуу буурай улсуудад ханддаг. Энэ нь зах зээлийн зарчим талаас нь харвал энгийн үзэгдэл ч ёс зүйн үүднээс асуудал дагуулсаар байна.

Хүн дээр эм, эмийн бэлдмэл турших ёс зүйн хэм хэмжээг 1964 оны Хельсинкийн тунхаглалаар зааж, түүнээс хойш шинэчлэн сайжруулж яваа. Энэ бол эм бүтээх стандартын салшгүй хэсэг. Гэтэл Хельсинкийн тунхаглалын хамгийн чухал хоёр заалтын ач холбогдол илт суларчээ. Эхнийх нь, “Эм, эмчилгээний туршилтад орж байгаа хүн нь тухайн судалгааны үр дүнг хүртэж чадахуйц хэсгийнх байх ёстой” гэсэн заалт. Энэ бол тухайн эмийг үйлдвэрлэсний дараа худалдаж авч чадахгүй хүмүүс дээр туршилт хийх ёсгүй гэсэн үг юм. Энэ кодекс одоо алдагдаж, судалгаа, туршилтын ажил дэлхий даяар, тэр дундаа  Африк, Зүүн Европ, Азийн ядуу буурай орнуудын хүн ам дээр төвлөрч явагдах болсон байна.

Дараагийнх нь ёс зүйтэй хамаатай. Хельсинкийн тунхаглалд заасан ёс зүйн хамгийн наад захын хэм хэмжээ бол оролцогчдод туршилтын талаар мэдэгдэх явдал байдаг. Энэ стандарт өндөр хөгжилтэй улсуудад хэрэгждэг. Энд эрүүл хүн дээр явуулах туршилт маш үнэтэй бөгөөд оролцогч нь богино хугацаанд их төлбөр авдаг. Гэвч эрүүл мэндээ эрсдэлд оруулж байгаа тул төлөх л ёстой гэж үздэг онцлогтой. Харин буурай хөгжилтэй орнуудад хэрэгжилт сул байна.

Жишээ нь, манай улсын 15 сургуулийн 8851 хүүхэд дээр явуулсан “Сүрьеэ өвчнөөс Д витамины нөлөөгөөр урьдчилан сэргийлэх нь” судалгаа байна. Энэ судалгаанд хүүхдүүдийг хамруулахдаа “Манайд сүрьеэгийн тархалт их байна. Танай хүүхдэд үнэгүй Д витамин өгнө” хэмээн ойлгуулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, туршилтын үр дүнг гараагүй байхад гарсан мэтээр ташаа ойлгуулсан гэсэн үг. Судалгааг зохион байгуулсан Монголын эрүүл мэндийн үүсгэл буюу MHI төрийн бус байгууллага олон нийтэд яг дээрх мэдээллийг тараасан “Монголын эцэг эхчүүдийн зөвлөл” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Б.Алтанжолоог “Гүтгэлэг тараасан хэмээн цагдаад өгсөн ч хэрэгсэхгүй болсон учраас энд бичиж байгаа юм. Сонирхолтой нь, бусдыг гүтгээгүй болох нь тогтоогдож хэрэг нь хэрэгсэхгүй болсны дараа Б.Алтанжолоо “Эрүүл мэндийн үүсгэл” ТББ-ыг эргүүлээд шүүхэдсэн ч мөн адил хэрэгсэхгүй болж байжээ. Энэ судалгаа 2020 оны зургадугаар сард дууссан байна.

Ёс зүйгүй судалгаа ямар аюултай вэ

Хөрөнгөтөн орны өвчтөнүүдийг эдгээхийн тулд ядуу буурай орны иргэд эрүүл мэнд, амь насаараа хохирдог түүх өмнө нь байсан, одоо ч байхгүй гэх аргагүй. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обама, Төрийн нарийн бичгийн дарга Хиллари Клинтон, Эрүүл мэндийн сайд Кэтлин Сибелиус нар өнгөрсөн зууны дунд үед ёс зүйгүй туршилтууд явуулж байсныхаа төлөө Гватемал улсаас уучлалт гуйсан жишээ байна. Уэллслийн коллежийн түүхч Сьюзан Реверби Питтсбургийн их сургуулийн архивыг ухаж байгаад АНУ-ын Нийгмийн эрүүл мэндийн алба 1946-1948 онд Засгийн газрынхаа даалгавраар тухайн үед дөнгөж нээгдээд байсан пенициллинийг туршихаар гватемал хоригдлуудад гонерей, тэмбүү өвчин халдааж байсан тухай баримтыг олсон байдаг. Хамгийн аймшигтай нь, өвчний эмгэг жамыг мөн давхар судалж байсан тул олон хоригдлыг эмчлэлгүй уг өвчнөөр үхүүлж байжээ. Нийгмийн эрүүл мэндийн албанд судлаачаар ажиллаж байсан Жон Катлерын бичиг баримтуудад энэ талаар бичсэн байсан гэдэг.

Мөн яг энэ адилаар олон арван хар арьст хүмүүсийг мэдэгдэлгүй туршилтад оруулж, арван жилийн турш эмчлэлгүйгээр хянасан бузар хэрэг илчлэгдэж, олон сая ам.долларын нөхөн төлбөр олгож байсан жишээ ч байдаг.

Энэ практик одоо ч үргэлжлээгүй гэж хэн батлах билээ. Харин ч төлбөрийг нь төлөөд ил цагаан явуулж байна шүү дээ.   

Дэлхийн улс орнуудад явагдсан, явагдаж байгаа клиникийн бүхий л туршилтуудыг багтаасан  clinicaltrials.gov гэж цахим хуудас бий. Дэлхийн аль улс оронд ямар, ямар туршилт явагдаж байгааг эндээс ороод харчих боломжтой. Манай улсад л лав дууссан дуусаагүй 30 туршилт байсан. Зүүн хараагийн эмнэлэгт жирэмсэн 360 эмэгтэй дээр “Монгол дахь жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн кальцидолын түвшинг нэмэгдүүлэх витамин Д бэлдмэлийн туршилт”-ыг 2015 оны хоёрдугаар сараас 2016 оны арваанхоёрдугаар сар хүртэл явуулсан гээд бүх судалгаа энд ил бий. Санхүүжүүлэгч нь АНУ-ын Бостонд байдаг “Brigham and Women's Hospital” гэж Харвардын их сургуулийн Анагаахын салбарын түшиц эмнэлэг байх жишээтэй. Зөвхөн судалгаанд зориулдаг жилийн төсөв нь 630 сая ам.доллар байдаг гэж танилцуулгадаа бичжээ. Эндээс, Монголд явагдсан Д витаминтай холбоотой хоёр туршилтын ард их мөнгө явсан байх магадлал өндөр харагдана.

“Түргэвчилсэн журмаар зөвшөөрсөн” нь итгэх үндэслэл биш

Өндөр хөгжилтэй улсад “Түргэвчилсэн журмаар зөвшөөрсөн” гэх эмийг зах зээлийн үнээс хавьгүй хямд худалдах тохиолдол бий. Тэгвэл энэ нь эм үр ашигтай гэсэн баталгаа биш гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс анхааруулж байна.

Тэр ч бүү хэл одоо амьдрал дээр хэрэглэгдэж байгаа эмүүд дунд ч хуудуутай эм байх магадлал өндөр байдаг аж.

“Эмийн компаниудын нууц” номд өгүүлснээр бол судалгааны байгууллага үр дүнгээ мөнгө төлсөн эмийн компанийн сонирхолд нийцүүлэхийн тулд судалгааны арга, эх олонлог, түүврийг зориуд ашигтай байхаар сонгох гэх мэт төрөл бүрийн арга ашигладаг байна. Жишээ нь, “Пфицер” корпораци өвчин намдаах “Прегабалин” нэртэй эмээ хэрхэн туршсаныг авч үзье. Туршилтын явцад судлаачид эм уусан өвчтөний өвдөлтийн хэмжээг тогтмол давтамжтайгаар хэмжиж байлаа. Туршилтын явцад зарим өвчтөнүүд эмийн сөрөг нөлөөний улмаас туршилтаас гарсан байна. Харин “Пфицер” туршилтаас гарсан өвчтөнүүдийн өвдөлтийн сүүлийн хэмжилтийг авч түүнийг нь туршилт дуустал нэгэн адил хэмжигдсэн мэтээр ашиглажээ. Энэ нь тухайн эм өвчнийг нэгэн түвшинд барьсан мэт харагдуулахаас гадна хамгийн аюултай нь эмийн сөрөг нөлөөг үл тоомсорлосон хэрэг юм. Судалгаа алдаатай хийгдсэн нь илэрсний дараа судалгааг зөв аргаар дахиж явуулахад өмнөх судалгаа Прегабалины өвчин намдаах чадварыг 25 хувиар илүү үнэлсэн байсан нь илэрсэн байдаг.

Монголдоо туршилтад орогсод

Монголд хүний амьд явах үндсэн эрх хумигдсаар байгаагийн нэг жишээ нь эм, эмийн бүтээгдэхүүн болоод байна. Салбарын яам, хяналтын байгууллага саяхан гадны санхүүжилтээр хяналт шалгалт хийхэд зах зээл дээр зарагдаж байгаа эм, эмийн бэлдмэлийн 11 хувь нь стандартын бус, 4.3 хувь нь бүртгэлгүй байсныг илрүүлжээ. Энэ судалгааны дүн бүрэн гүйцэд биш. Бүртгэлтэй 5200 орчим эмний 1700 гаруйд нь судалгаа хийхэд л ингэж гарсан.

Энэхүү “Бүртгэлгүй” хууль бус гэгдэх эм нь чанар муутай, эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй гэж шууд хэлж болохгүй. “Хүний эмийн зөвлөл” хэмээх байгууллагаас холбогдох журмын дагуу зөвшөөрөл аавч бүртгэгдээгүй гэсэн л үг юм.

Манай улсад эм, эмийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл сүүлийн хэдэн жилд огцом өсч, хамгийн ашигтай салбарын нэг болтлоо хөгжиж дэвжсэн. 2018 онд гэхэд л эмийн 41 үйлдвэр ажиллаж, 44 тэрбум төгрөгийн эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, халдваргүйтгэлийн бодис үйлдвэрлэж, 43.2 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийжээ. Энэ 44 тэрбумын 39.4 тэрбум нь Европ эм бөгөөд 38.4 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийсэн гэнэ. Энэ бол ахиц дэвшил мөн. Гэвч энэ ахиц дэвшлийн үнийг монгол хүн эрүүл мэндээрээ төлж байгаа нь харамсалтай. Эмийн үйлдвэрлэл цэцэглэж байхад монгол хүн яагаад хохирдог билээ гэж та асууж магадгүй. Үнэн байдал л ийм юм.

Өнөөдөр хүн амын дунд хэрэгцээтэй, үр дүн сайтай эмийг Монголоос олох боломжгүй. Тиймээс аргагүйн эрхэнд гадаад улсаас таньдаг хүндээ захиж авдаг. Хэрэгцээгээ ингэж хангадаг өвтөнүүдийн нөхцөл байдал цар тахлын үед улам хүндэрч, хэрэгцээтэй эм нь хэдэн сараар тасалдан, амь насаа алдахад хүрч байна.   

Монгол Улсад зөвшөөрөгдсөн ч яг чанартайг нь оруулж ирдэггүй. Туршилтын шатанд яваа, төвшин доогуур хямд хувилбаруудыг нь оруулж ирдэг. Монгол хүн тэр эмийг нь хэрэглэж биеэ муутгахаас өөр сонголт байдаггүй.

Тэр бүү хэл Монголд бүртгээгүй эм ч олон бий. Бүртгэлгүй эмийг хэрэглэх шаардлагатай өвчтөн “Монголд төрсөн хохь чинь” гэж байгаа мэт нөхцөл байдалтай нүүр тулдаг. Манай улсад зөвшөөрөгдсөн эмийн жагсаалтад 5200 гаруй нэр төрлийн эм байдаг гэх боловч үүний 480 нь нэгэн төрлийн антибиотик (Амоксициллин 95, ципрофлоксацин 52, ампициллин 40, метранидазол 27, бензилбезоат пеннициллин 24, цефтриаксон 23, азитромицин 16, цефатаксим 14, цефазолин 10, доксициклин 8 янз гм)  байх жишээтэй. Сонголт маш бага байна.

Энэ байдлыг өөрчлөх цаг болсон. Монголчуудын тусдаг өвчний тоо олширч байна.  Бага балчир хүүхдүүд хөрт хавдар гэх мэт сонсож дуулаагүй өвчнөөр өвдөх болов. Нийгмийн болж бүтэхгүй бүхэн улс орны эдийн засагтай холбоотой байдаг.  Гэсэн ч бүх зүйлийг эдийн засгийн ядуу буурай байдал руу чихэж болохгүй. Хүнээ гэсэн сэтгэл дутаад байна.

Харийн нутагт туршилтад орогсод

Монгол Улс коронавирусийн халдварыг дотооддоо алдаагүйтэй холбоотойгоор энэ жил гадаадад оршин суугаа монголчууд урьд хожид байгаагүйгээр эх орондоо буцаж ирэв. Гадаадад байгаа 200 орчим монголчуудын 20 мянга нь ямар ч байсан эх орондоо ирлээ (тоо чухал биш). Цаана нь ирэх хүсэлтэй олон хүн байна. Тэгвэл ирэх хүсэлтэй ч ирж чадахгүй олон хүн байгаа бөгөөд тэдний багагүй хэсэг нь харь оронд өвчин туссан хүмүүс байдаг.

АНУ, Европт байгаа монголчуудын дунд зонхилох өвчлөл нь чихрийн шижин байна. АНУ-д насанд хүрэгчдийн бараг тал нь энэ өвчнөөр өвдсөн. Европт ч маш түгээмэл тул эм нь чанартай. Тулгамдсан асуудал нь болохоор судалгааны ажил ч их, үнэгүй эм олж уух боломж өндөр аж. “Монголд очвол сард уудаг 400 еврогийн эмээ  авч чадахаа болино. Үхэхээс өөр сонголтгүй” гэж ярих олон хүнтэй таарч байлаа. Тэдний ихэнх нь судалгааны ажилд сайн дураар оролцож, эмээ үнэгүй ууж байгаа. Судалгааны ажилд эрүүл хүн оролцвол мөнгө авдаг. Өвчтэй бол эмээ үнэгүй авах боломжтой учир энэ замыг сонгодог байна. БНСУ-д ажлаар хэдхэн хонохдоо л “Далайн гаралтэй өвчин туссан эндээ байж эмээ уухаас өөр сонголтгүй, Монголд очвол үхнэ” гэсэн нэг бус хүнтэй таарч байв.   

Энэ өнцгөөс харвал монголчуудын өнөөгийн байдал их л бүүдгэр харагдана.

Иргэдээ туршилтын туулай болгож байгаа төр засагтаа гомдох уу

Иргэдийн худалдан авах чадамжаас шалтгаалаад манай улсад дандаа төвшин доогуур эмнүүд орж ирдэг талаар дээр дурсаад өнгөрсөн. Энэ бол яалт ч үгүй үнэн. Гэхдээ тэглээ гээд хямдхан зарагдаж байна уу гэвэл үгүй. Монголд хамгийн ашигтай бизнес нь эм болоод байна. Импортын эмийг 100-200 хувийн ашигтай худалддаг. Хүний эмийн зөвлөл, Анагаахын шинжлэх ухааны эрдэмтэд нь эм ханган нийлүүлэгчдийн гар хөл болсон байдал харагдана. Эрүүл мэндийн даатгалын сан хөнгөлөлттэй эмийн жагсаалтад хамрагддаг цөөн тооны эм дээр үнийн дээд хязгаар тогтооход анагаахын урдаа барьдаг эрдэмтэд нь “Хямд зарах боломжгүй” хэмээн хэвлэлийн хурал хийж байсан удаатай. Ер нь Монголд байгаа томоохон эм ханган нийлүүлэх компанийн эзэд нь хэзээ нэгэн цагт “Хүний эмийн зөвлөл”-д байсан нөхөд байдаг гэхэд хилсдэхгүй. Шалгаад үзсэн ч болно.

Энэ нөхөд л бидний ямар эм хэрэглэхийг шийдэж, ашгийн марж хамгийн өндөр байх гэсэн ганц шалгуур тавин чанар муутай эм бэлдмэлээр монголчуудыг хангаж байна. Гэхдээ энэ зовлон ганц монголд байдаггүй. “Эмийн компаниудын нууц” номд өгүүлснээр “Эм лабораториос шууд аптекийн лангуунд очдоггүй”. Эмийг нийтэд худалдаалж эхлэхээс өмнө төрийн холбогдох байгууллагуудаас зөвшөөрөл авах шаардлагатай. Эдгээр байгууллагууд нь туршилт, судалгаа нь стандартын дагуу явагдсан эсэх, үр дүн нь үнэн бодитой эсэхийг шалгасны дараа эмийг нийтэд худалдаалах зөвшөөрөл өгдөг. Гэхдээ төрийн хяналтын энэ механизм томоохон асуудлуудтай тулгарсаар байна.

Юуны түрүүнд төрийн албан хаагчдын цалин харьцангуй бага байдаг. Төрийн хяналт, шалгалтын процедурыг сайн мэддэг ийм хүмүүсийг эмийн компаниуд харин өндрөөр үнэлдэг. Иймд төрийн албан хаагчид ажлаа сольж хувийн эмийн компанид ажиллах сонирхолтой байдаг байна.

Ийм сонирхолтой хүмүүс ирээдүйд орох компанидаа одоогийн ажлын байр дээрээ хувь нэмэр оруулж ирээдүйн замаа засах сонирхол төрж эхэлдэг. Замаа засах хамгийн хялбар арга нь эмийг нь нийтэд худалдаалах зөвшөөрөл олгоход тус дэм үзүүлэх байдаг. Ийнхүү ашиг сонирхлын зөрчил нь төрийн хяналтын системийг үр ашиггүй болгодог байна.

Манай эмийн компаниуд шинэ эм хийлээ л гэдэг. Үнэндээ туршилтад оролцох зар тавьж барьсан юм хайгаад олонгүй. Гадаадад бол сайн дурынхныг ажлын зар дээр зар тавьж олж авдаг. Хууль журамдаа “Монголд бүтээгдсэн шинэ эмийн эмнэлзүйн туршилт “Хельсинкийн тунхаглал”-ын дагуу явна” гэж заасан байдаг ч үнэндээ туршилтаа хаана хэн дээр хийгээд байгаа нь бүрхэг гэдэг нь үнэн шүү дээ. Ер нь энэ талын судалгаа туршилтын үр дүнг ил мэдээлдэг цахим хуудсыг ажиллуулдаг болмоор байна.

Дэлхийн хаанаас ч clinicaltrials.gov цахим хаяг руу холбогдоод хаана, ямар туршилт явагдаж байгааг мэдэж болж байна. Энэ нь өвчтөнүүдэд ашигтай байж болно. Жишээ нь хөнгөвчлөх эмчилгээ манайд маш дутуу хөгжсөн. “Эмчилгээгүй” гээд эмнэлгээс гаргачихдаг. Эвтаназийг хуулиар хориглосон. Тэгвэл энд ямар ч аргагүй байдалд орсон өвчтөн өвчин намдаах чиглэлийн урт хугацааны туршилтууд хаана явагдаж байгааг олж мэдээд очоод орчих боломжтой харагдана. Чадамжгүй төр засаг клиникийн туршилтыг хүртэл боломж гэж хардаг болгох гэж.   

Та клиник туршилтад ороогүй биз?

Тэгэхээр, дэлхийн бусад улс орны нэгэн адилаар, Монголд ч клиникийн туршилтууд цөөнгүй явагддагийг та бүхэн clinicaltrials.gov цахим хуудсаар зочлоод ойлгох болно. Тиймээс бага зэргийн зөвлөмж өгөх нь зөв гэж бодно.  

1.    Та хоёр тохиолдлоор клиник туршилтад оролцох боломжтой. Нэгд, та эрүүл бол холбогдох стандарт, ёс зүйн дагуу туршилтад ороод зохих төлбөрийг авах боломжтой. Хоёрт, та хэрвээ өвчтэй бол өөрөө зөвшөөрсний үндсэн дээр туршилтад орж, одоо байгаа эмүүдээс илүү үр дүнтэй байж болох шинэ эмийг өөр дээрээ туршиж болно. Энэ тохиолдолд танд мөнгө төлөхгүй ч байж болно. Гэхдээ эм үнэгүй, та юунд оролцож байгаагаа заавал мэдсэн байх ёстой .  

2.    “Одоо байгаа эмүүдээс илүү үр дүнтэй” гэдэг нь “Илүү дор ч байж мэднэ” гэсэн утгыг бас агуулна. Гэхдээ нэгэнт энэ шатанд ирсэн бол өмнө нь амьтад дээр болон хүний өсгөвөр дээр туршигдсан гэсэн үг. Хүн дээр хийгдэх туршилтууд үнэтэй байдаг тул компаниуд өндөр үр дүн үзүүлэх магадлалтай эмдээ л илүү найддаг.   

3.    Шинэ эмийг хүн дээр зайлшгүй турших ёстой бөгөөд энэ нь тодорхой  ёс зүй стандарттай байдаг. Судалгаанд оролцогчийг цэвэр сайн дурын үндсэн дээр хамруулах бөгөөд хүсвэл шууд орхиж гарах боломж өгдөг.

4.    Дэлхийн зарим улс орон шинэ эмийг нэвтрүүлэхдээ заавал өөрийн улсын иргэд дээр туршиж үзэх хуультай байдаг. Жишээ нь ОХУ ийм хуультай. Энэ хуулийн дагуу судалгаанд хамрагдсан өвчтөнүүд бусад оронд туршигдаж баталгаажсан эмийг хэсэг хугацаанд ч болов үнэгүй хэрэглэх боломжтой байдаг.  

Ж.Мөнхбаяр: Энд гурван ширхэг морфин ууж байсан бол тэнд тал эм уугаад л дарагдах боломжтой

Гадаадад Монголыг бодвол сонголт их бий. Австрид өвчин намдаах, өвдөлт зогсоох 50 төрлийн эмийн сонголт байхад Монголд 5-6 ширхэг эмийн сонголттой. Би морфин, педитин, дебапантейн лерика гэх мэт 12 ширхэг эмийг зургаан цагийн зайтай уудаг. Нэг удаагийн 12 ширхэг эмээ 20 минутын зайтай уудаг. Тэрийгээ уугаад, тариад эцэст нь уух эмийн тоо олширч өвдөлт хоорондын зай ойртохыг үгүйсгэх аргагүй. Маш их зовиур шаналгаатай, эдгэрэхгүй өвчинг манайд хамгийн хүчтэй нь болох морфиноор л дарж байгаа. Харин гадаадад морфиноос 100 дахин хүчтэй, өвдөлтийг илүү сайн дарах эм тариа байдаг. Манайд тэр нь орж ирэхгүй байна. Австрид тэр эм тариа нь байдаг. Энд гурван ширхэг морфин ууж байсан бол тэнд тал эм уугаад л өвчнөө дарах боломжтой.

С.Лхагвасүрэн: Монголд зарагддаг эм чанаргүй, хэрэглэвэл амиа алдах эрсдэлтэй

Миний хэрэглэдэг эм тариа Монгол Улсад зөвшөөрөгдсөн эм тарианы жагсаалтад байдаг. Гэвч Герман зэрэг өндөр хөгжилтэй орнуудад зарагдаж байгаагаас чанарын хувьд эрс ялгаатай байдаг. Тиймээс эм, тариагаа Германаас захиж авчруулдаг. Энд зарагддаг, яг адилхан боловч Вьетнамд үйлдвэрлэг эмийг авч ууж үзсэн. Бие огцом муудсан тул дахиж авахаа больсон.