Төр үрэлгэн байгаа тул "ТАТВАР ТӨЛМӨӨРГҮЙ БАЙНА"

-МОНГОЛД ТАТВАР ТӨЛӨХГҮЙ БАЙХ МЯНГАН ШАЛТГААН БАЙНА-

ААН-үүдийн “давхар тайлан” хөтөлдөг үе сэргэж байна. Гэхдээ энэ бол шуналтайдаа биш, амьд үлдэхийн төлөө аргагүйдсэн үйлдэл гэж харахаас өөрцгүй нөхцөл байдал үүсжээ.

Байгууллагууд НДШ-ийн өрөнд орохгүйн тулд хэрэгжүүлдэг нэг л арга байдгийг бүгд мэднэ. Энэ бол давхар тайлан гаргах. 2007-2011 онд ААН удирдаж байсан, ажиллаж байсан хүмүүс бүгд санаж байгаа даа. НДШ нэмэгдсэний маргаашаас тэр үе эргэж ирнэ. Байгууллагын санхүү ажилтнуудаа нэг, нэгээр нь дуудаж, “Цалинг чинь хаслаа. Гэхдээ гар дээр очих мөнгө чинь нэмэгдэнэ” гэж хэлнэ. “Ажлаа алдах уу, даатгалаа бага бичүүлээд арай илүү мөнгө гар дээрээ авах уу” гэдэг сонголтын өмнө очсон хүн ямар шийдвэр гаргах нь дэндүү ойлгомжтой шүү дээ.

Арав гаруй жилийн өмнө Монголд далд эдийн засаг бугшиж, бараг л байгууллага болгон хоёр тайлан гаргаж байсан. Энэ байдлаасаа салах гэж их ч ажил хийж, их ч хугацаа зарцуулсан. Татварын шатлалыг багасгаж, “Өршөөлийн хууль” хүртэл баталж байсан. Одоо байгаадаа хүрэх гэж багагүй үнэ төлсөн юм шүү. Харин одоо хийснээ бага, багаар баллуурдаж байна. Шалтгаан нь ямар нэг давагдашгүй хүчин зүйл биш, ердөө л тэвчиж болох зардал ихтэй төсөв байсан гэж бодохоор харамсмаар, бачуурмаар...

АВРАЛЫН ҮЕ ДУУСЧ, ААН-ИЙН БИШ, ИРГЭДИЙНХЭЭ ОРЛОГЫГ "АНГУУЧЛАХ ҮЕ" ЭХЭЛЛЭЭ

Манай улс нэн шинэ түүхэндээ дөрвөн төрийн нүүрийг үзэж, үндсэн хуулиа мөн тоогоор шинэчлэхдээ /1924, 1940, 1960, 1992/ тухай бүрд илүү зүүний чиг баримжаатай болгон өөрчилж байжээ. Тодруулбал, нийгмийн халамжийг түлхүү оруулж ирсэн байна. Нийгмийн халамжид зарцуулагдах мөнгө нэмэгдэхийн хэрээр аж ахуйн нэгжээс авах татварын хувь хэмжээ нэмэгдэх нь мэдээж. Гэхдээ 1992 оноос хойш шинэ аж ахуйн нэгжүүд олноор байгуулагдаж, хувийн хэвшил унаж, босон хөгжлийн замдаа орж байсан үе тул татвар төдий л нэмэгдэлгүй өдийг хүрсэн.

Өөрөөр хэлбэл, татварын хувь хэмжээг нэмэх бус татварын бааз суурь буюу ААН-ийн тоо нэмэгдэж байсан нь бидний өнгөрсөн 30 жилийн аврал нь байжээ. Тийм ч учраас Монгол Улс дэлхийн бусад улсуудтай харьцуулахад татварын хэмжээ нь дундаж гэж тооцогдоно. Монгол Улсын татварын орчин нөхцөл хоёр хөрштэй харьцуулахад хүнд биш. Гэтэл одоо энэ тодорхойлолтыг өнгөрсөн цаг дээр хэлэх болчихлоо.

Өмнөх жилүүдийн ганц аврал болох, өсөн нэмэгдэж асан ААН-ийн тоо нэмэгдэх биш хасагдаж, чадамж буурч, төр татвар нэмэх арга руу орлоо. Ажилтай, анхиатай иргэд ААН байгуулахаас татгалзаж, хувиараа ажил хийх болов. Төр үүнийг нь анзаараад хувиараа ажил гүйцэтгэсэн иргэнээс татвараа тоо ёсоор нь татахаар шамдлаа. НӨАТ-ыг ч ялгаагүй авч, нус нулимстай нь хутгах байна. 

100 ААН мөлжиж амьдардаг Монголын төр уг нь жижиг ААН-үүдээ сайтар дэмжиж, цаашдаа 1,000 ААН-ээс төсвөө бүрдүүлдэг болохыг зорих ёстой баймаар.

ОУВС-гийн өмнө хүлээсэн үүрэг нэрийн дор нийгмийн даатгалын шимтгэлийг юун түрүүнд нэмсэн. Тэтгэврийн насыг аажмаар уртасгаж байгаа. “Урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөж” байсан ААН-үүд нь энэ дарамтыг даалгүй дампуурч, арай дөмөгхөн нь давхар тайлан руу орж байна. Шийдвэрээ буцаагаад ч энэ байдлаас гарах нь юу л бол.

Татварын албанд бүртгэлтэй ААН-ийн тал нь үйл ажиллагаа явуулдаггүй, үлдсэн хэдийнх нь дунд ажил хийдэг нэг иргэний нийгмийн даатгалын шимтгэл, орлогын албан татвараас бага татвар төлдөг нь олон болсон. Тэгмэгц Нийгмийн даатгалын шимтгэлд ач холбогдол өгөх болов. Өөрөөр хэлбэл ААН-үүдийг биш иргэдээ шулж эхэлж байгаа юм. Цалингийн доод хэмжээг нэмдэг нь ч иргэдээ бодсондоо биш, НДШ ахиу авах гэсэн санаа гэж хэлэхэд иргэд илүү итгэж байна. Төр, иргэний итгэлцэл хаачив. Яагаад ийм болов. 

Монгол улс барууны улсууд шиг орлогын талыг татварт өм цөм хурааж авдаггүй. Тийм байтал яагаад ААН-үүд нь татвар төлөхөөс бултаад байна вэ. Яагаад хувь хүн нь татварт өгөх мөнгөө нууж, олноороо шүүх цагдаагийн хаалга татна вэ. 

Энэ тал дээр олон асуудал ярьж болох ч ААН-ийн захирлууд, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч иргэдийн өөрсдийнх нь ярьж байгаагаар бол татвар төлөх хүслийг унтрааж буй гол шалтгаан нь төрийн чадамжгүй, үрэлгэн байдал гэж хэлж байгаа нь өнөөдөр анхаарлаа хандуулах ёстой асуудал мөн. МҮХАҮТ-ийн Ерөнхийлөгч нь энэ байр суурийг баталж, хэвлэлээр уриалга гаргаж байсан ч удаатай.  

"ПОПУЛИСТ", ҮРЭЛГЭН УЛСТӨРЧИД ТАТВАР ТӨЛӨХ ХҮСЛИЙГ УНТРААЖ БАЙНА

Уг нь бол төр иргэддээ "Та татвараа төл, төлсөн татвар тань эргээд таны сайн сайхны төлөө зарцуулагдана" гэж хэлэх ёстой. Гэтэл өнөөгийн нөхцөлд "Та татвар төлөх ёстой, таны төлсөн татварыг яахаа УИХ, дарга нар мэднэ" гэж хэлэх болчихлоо. Татварт өгсөн мөнгийг нь эрхэм гишүүд үзэмжээрээ зарцуулж, бодит өртгөөс нь хэд дахин өндөр үнээр худалдан авалт хийж байна. 

Хурал чуулган, үнэгүй хоол, үзвэр олширч, цаана нь төсвийн мөнгө урсаж байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өдөр тутам явж буй иймэрхүү мэдээллүүд өөрөө "Та татвараа битгий төл, мөнгө чинь танд эргээд зарцуулагдахгүй, төр найдваргүй шүү" гэсэн сурталчилгаа болж байгаа юм. Төр хийж өгнө, үнэгүй өгнө гэсний цаана төсвийн мөнгө үрэгдэж байдаг. 

Өөрөөр хэлбэл, татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс хумслах халбага нь дэндүү олон, даанч том байгаа нь аж ахуйн нэгжүүдийг орлогоо нуун дарагдуулах нэг шалтгаан болж байна. Төсвийн ихэнхийг бүрдүүлдэг томоохон аж ахуйн нэгжүүд энэ байдалд урам хугарч, татвараа нуун дарагдуулж байгаа нь нууц биш юм. Үүнийг нотлох ч шаардлагагүй, орчин нь тийм байдал руу түлхэж байна.   

ХӨГЖИЛТЭЙ ОРНУУД ТАТВАР ТӨЛСНӨӨРӨӨ БАХАРХАЖ, МАНАЙХ НУУСНААРАА БАХАРХДАГ

Өндөр хөгжилтэй орнуудад татвар төлөгч байна гэдэг өөрөө том "бахархал" байдаг. Үүнийг "Тэр хүн татвар төлснийхөө үр ашгийг бүрэн эдэлж чаддаг болохоор бахархдаг юм байна" гэж ойлгож ч болно.

Гэтэл манайд байдал эсрэгээрээ, татвар нуун дарагдуулснаараа бахархах шахдаг. Татварт өгсөн мөнгө өөрт нь эргэж ирнэ гэсэн итгэлгүй учраас ингэж байна гэхэд хэтрүүлсэн болохгүй л болов уу.

 Үнэндээ эргэж ирэхгүй ёроолгүй сав руу Туулын мөсийг долоох шахаж байж цуглуулсан хэдэн юмаа цутгахыг хэн хүсэх билээ дээ. Хөгжилтэй улсын иргэд татвараа төлөөд төрөөс сайн үйлчилгээ авч чадна гэдгээ мэддэг. Монголчууд татвараас нууж үлдсэн мөнгөө хэрэгцээ нь гарсан үед төрийн албан хаагчид өгвөл илүү үйлчилгээ авч болно гэж итгэдэг. Ялгаа нь энэ.  

Үнэндээ ч хэн нэг улс төрчийг "Төсвөөс төрсөн тэрбумтан" гэж цоллоод байхаар хэн татвар өгөхийг хүсэх билээ. Өнөөдөр сонгогчдыг төлөөлж суусан хэдхэн хүн татвар хураамж, шийтгэврийг байнга нэмдэг, иргэд эсэргүүцэхгүй дуугүйхэн байвал тэр хэвээр нь явуулж, эсэргүүцвэл болиулдаг дураараа байдал тогтлоо. Зам ашигласны татварыг НИТХ тав дахин нэмээд буцаасан, автомашины даатгалыг /итгэлцүүр/ СЗХ хэд дахин нэмээд  буцаасан гэх мэт үйл явцаас энэ байдал тод харагдана. 

Дээр нь харалган бодлогууд дэндүү их явуулсан. Нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгалын сангаасаа хэд дахин илүү хөрөнгийг Хүний хөгжлийн санд төвлөрүүлчхээд үр ашиггүй зарцуулж орхисон жишээ хуучраагүй, шийдвэр гаргасан хүмүүс нь одоо ч УИХ-д байж л байна. 

Жижиг аж ахуйн нэгжийн татвар төлөлтийг идэвхжүүлэхийн тулд дээр өгүүлсэн хэвлэл мэдээллээр байнга гарч байдаг сөрөг сурталчилгааг арилгах (хэрэггүй зүйлд төсвийн хөрөнгө зарцуулахгүй байх), татвар төлснийхөө үр шимийг үзнэ гэсэн итгэлийг татвар төлөгчдөд суулгаж өгөх, татварын бодлогоор дэмжих хэрэгтэй юм.

Товчхондоо манай улс хэдэн том аж ахуйн нэгжээ тартагт нь тултал "мөлжих" биш, жижиг аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжих, татвар төлөгчдийн сэтгэл ханамжийн баталгааг гаргаж өгөх, үүний тулд хэрэгтэй, хэрэггүй зүйлд захиран зарцуулдаггүй байх нь шинэ шударга Монгол Улс бүрэлдэн тогтох гол үндэс суурь юм. Шуудхан хэлэхэд, төр хүчээр авч зарцуулснаас тэр хэдэн төгрөг иргэдийнхээ гар дээр эргэлдэж байвал илүү дээр. 

Одоо удахгүй татварын шинэтгэл УИХ-аар яригдах гэж байна. Сураг сонсох нь ээ, төрийн авдарт хураах мөнгө багасахгүй, харин өндөр орлоготойгоос нь их, бага орлоготойгоос нь бага авах зарчимд шилжих бололтой. Тэгвэл үрэлгэн төр өөрсдийгөө яаж "хазаарлах" юм бэ гэдэг асуултад давхар хариулах шаардлага энэ УИХ-д бий. Төсөвт орох мөнгө нь багасахгүй бол төрийн үрэлгэн байдлыг яаж болиулах хэрэг вэ гэдэг асуултад давхар хариулаад явъя.  Өндөр орлоготой иргэд илүү хариуцлагатай, шинэ ажлын байр нэмэгдүүлж байдаг. 

Тэр өндөр орлоготой иргэд нь ирэх жилээс орлогоо нуугаад эхлэх үед хэрхэх вэ. Үрэлгэн, төрийн нэрийг барьсан хугайчуудаа тэжээхийн тулд иргэдтэйгээ хатуу тэмцэх үү. Ер нь төсвийн орон тоог багасгах амлалт юу болсон бэ. Парламентаар татварын асуудал орж байгаа энэ эгзэгтэй үед асуудлыг цогцоор нь харж шийдээсэй гэж хүснэ.