10 жил цэгцрээгүй ХАЯГЖИЛТ, алдаг оног хэрэгжсэн Монгол хэлний тухай хууль

Монголд хэрэгждэггүй хууль олон бий. Энгийн иргэнд үйлчлээд, эрх мэдэлтэнд үйлчилдэггүй хууль, хуулиасаа давсан буюу үзэл санааг нь үгүйсгэсэн журмууд ч олон. Хууль хэрэгжихгүй байна гэдэг, түүнчлэн журамд дарлуулна гэдэг цаана нь заавал хэн нэгний, эсвэл бүр улс үндэстний хэмжээний эрх ашиг зөрчигдөж байдаг. Тиймээс бид "Хэрэгждэггүй хууль, журмууд" гэсэн шинэ булан нээж байгаа бөгөөд энэ булан маань хууль журам хэрэгжээгүйгээс эрхээ зөрчүүлсэн хүнн бүхний индэр байх юм. 

Эхний удаад бид 10 жилийн өмнөөс үйл явц нь эхэлж, найман жил хэрэгжсэн ч үр дүн дутуу байгаа Монгол хэлний тухай хуулийг онцоллоо. Дашрамд, уг хуульд, хэрэглээг нь аажмаар нэмэгдүүлсээр 2025 он гэхэд уйгаржин монгол бичигт шилжих зорилт туссан байдаг билээ.      

Монгол хэлний тухай хууль

Хэрэгждэггүй хуулийг монголчууд “гууль” гэж нэрлэдэг билээ. Хууль зүйн яамнаас гаргасан мэдээллээс үзвэл өнөөдөр манай улсад 400 гаруй хууль хүчин төгөлдөр хэрэгждэг юм байна. Гэхдээ хүчин төгөлдөр болсон ч амьдрал дээр хэрэгждэггүй нь бас олон байх аж. Шинэ хууль УИХ-аар батлагдахдаа “Энэхүү хуулийн хэрэгжилтийг Засгийн газрын журмаар зохицуулна” гэсэн “зүүлт”-тэй гарах нь олонтаа. Журам гартал хууль хэрэгжих боломжгүй гэсэн үг. Мөн Засгийн газрын тогтоол хөрсөн дээр бууж хэрэгжтэлээ хэдэн он дамнадаг жишиг ч байна. Тэдний нэг нь монгол хэлбичгийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх, иргэдийн боловсролыг сайжруулах зорилготой Засгийн газрын 37 дугаар тогтоол, УИХ-аас баталсан Монгол хэлний тухай хууль юм. Дээрх тогтоол, хуульд багтсан аж ахуйн нэгж, байгууллагын хаяг, зар сурталчилгаатай холбоотой заалт хэрэгжилгүй өдийг хүрчээ.  

Монгол Улсын Засгийн газраас 2013 оны хоёрдугаар сарын 2-ны өдөр “Монгол хэлбичгийн боловсролыг сайжруулах арга хэмжээний тухай” тогтоол гарчээ. Тогтоолоор, хот суурин газар болон хувийн хэвшлийн бүх байгууллагын хаяг, зар сурталчилгааг монгол, кирилл бичгээр бичиж байхыг бүх шатны засаг дарга нарт үүрэг болгосон байна. Үүнээс жил, дөрвөн сарын дараа Нийслэлийн Засаг даргын “Ухаалаг Улаанбаатар” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх А/428 дугаар захирамж гарч, мөн оны есдүгээр сард Улаанбаатар хотын Ерөнхий менежерийн дэргэдэх Гадна зар сурталчилгааны зөвлөлөөс нийслэлийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдийн гадна хаяг, мэдээллийн байгууламжийн стандартыг баталсан байна. Ингээд эрхзүйн орчин бүрдэж, хаяг шинэчлэлийн ажил эрчимжих ёстой байсан боловч тэгсэнгүй.

2015 оны хоёрдугаар сард Монгол хэлний тухай хууль батлагдан гарсан нь Засгийн газрын 37 дугаар тогтоолыг баталгаажуулсан хэрэг байсан. Хуульд “аж, ахуйн нэгж, байгууллагууд хаягаа кирилл, монгол бичгийн аль нэгээр нь бус дан гадаад хэлээр бичсэн” зэрэг нийт дөрвөн заалтаар хуулийн этгээдэд торгууль ногдуулах заалт тусгагдсан. Хууль батлагдсан л бол хэрэгжих ёстой. Гэтэл Улаанбаатар хотын гудамжаар явахад гадаад хаягтай барилга байгууламжууд олноороо байсаар байна. Өөрөөр хэлбэл, хууль хэрэгжихгүй байна.

Нийслэлээс баталсан стандартад “Бараа, бүтээгдэхүүний нэр, лого нь зохиогчийн эрхээр баталгаажсан, гадаадын иргэд олноор үйлчлүүлдэг гадна хаяг, мэдээллийн байгууламжийн бичвэрийг англи хэлээр бичиж болно” гэсэн заалт бий. Гэхдээ тухайн бичвэр нь монгол бичвэрийн доод талд байрлаж, түүнээс хоёр дахин бага өндөртэй байх ёстой гэж заасан байдаг. Энэ заалт хэрэгжсэнгүй. Монгол хэлний тухай хуульд зөрчил гаргасан ААН-үүдийг торгох заалттай.

Хууль санаачлагч нь “Хаягжуулалтын асуудал дээр “Албан байгууллагын хаяг монгол хэлээр байна” гэж заасан. Үүнийг зөрчиж болохгүй. Заавал монгол хэлээр байна, хүсвэл гадаад хэлээр давхар хаягжуулж болно гэсэн санаа. Зөрчвөл торгоно. Хөдөөний хүн хүртэл хотод орж ирээд хотын дүрэм журмыг биелүүлэх ёстой болдог байтал Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа гадныхан хаягаа дураараа тавьдаг. Энэ байдлыг Монгол хэлний тухай хууль цэгцэлнэ” хэмээн мэдэгдэж байсан ч хууль хэрэгжээд 10 жил өнгөрч байхад асуудал цэгцрээгүй хэвээр байгаа юм.