Олон толгойтой Улс

Монгол Улс ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиа батлаад 30 жилийн нүүр үзжээ. Хүний эрх, эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын бэлгэ тэмдэг болсон “Эцэг хууль”-иа бид энэ хугацаанд хэлбэрэлтгүй мөрдөж, бусад хууль, тогтоомжийг нийцүүлэн баталж ирлээ. Гэсэн ч төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгчдийн ёс зүй доройтож, хариуцлага, чадамж буурснаас болоод Үндсэн хуулийг өөр, өөрсдийнхөөрөө тайлбарлан хүчгүйдүүлэх явдал газар авч, Засаг захиргааны нэгжүүд эрх мэдлийн төлөө улайран, яваандаа газар нутгийн бүрэн бүтэн, төрийн нэгдмэл байдалд нөлөөлөх вий гэсэн болгоомжлол төрөх боллоо.

Бид энэ удаад хөгжлийн зөв төлөвлөлт байхгүй, авлига хээл хахуультай тэмцэж чадаагүй, төрийн нэр барьсан луйварчдыг хэтэрхий өөхшүүлж, иргэдээ албан тушаалын хэнээтэй болгосон, эрх баригч нам, хууль тогтоогчид өөрсдөө Үндсэн хуулиа өөөр, өөрөөр тайлбарлан буруу жишиг бий болгосон, төрийн институцүүдийг хэтэрхий их эрх мэдэлтэйгээр байгуулсан зэрэг алдаа завхралууд Үндсэн хуулийн хямрал, цаашлаад эмх замбараагүй байдалд хөтөлж болзошгүй тухай сэдвийг онцолж байна.  

Аймгууд тусгаар тогтнох эрсдэл бий болов уу

Монгол Улс бол нэг үндэстний, нэгдмэл улс. Төрийн байгуулалтын хувьд нэгдмэл  байхаа Үндсэн хуулиараа баталгаажуулсан. Гэтэл нийслэл, аймаг, бүр сум, багийн түвшинд энэхүү заалтын утга агуулгыг алдагдуулах явдал гарах болсон нь санаа зовоож байна.

Уншигчид санаж байгаа бол Нийслэлийн эрхзүйн байдлын тухай хууль батлагдаж, одоо хүчин төгөлдөр хэрэгжиж буй. Энэ хууль батлагдсанаар нийслэл эрх зүйн чадамжийн хувьд бараг л улсын доторх улс болж хувирсан билээ. Дарга нь сайдын эрбэмбэд очиж, тодорхой зарим чиг үүргүүдийг бие даан хэрэгжүүлэх болсноос гадна хүсвэл бонд гаргах ч эрх мэдэлтэй болсон. Төр өөрсдийн бий болгосон “Хэт төвлөрөл, замын түгжрэл”-тэй тэмцэх үүднээс ийнхүү онцгойлон авч үзэж, “Улс дотор улс” болохыг нь зөвшөөрсөн юм. Ингэж зөвшөөрснөөрөө дор хаяж л иргэдийнхээ Үндсэн хуулийн 16.18 дугаар зүйлд заасан эрхийг зөрчихийг нь хүлээн зөвшөөрчихсөн. Нийслэлд олгосон онцгой эрх, “Нийтийн эрх ашиг”-ийн төлөө иргэд өөр олон эрхээ зөрчүүлэхэд бэлэн байх хэрэгтэй болсон. Цааш нь жаахан өнгийвөл дүүргүүд ч бие дааж, асуудлаа шийдвэрлэх үлэмж эрх мэдэлтэй болсныг харж болно.

Нийслэл дээр ийм арга хэмжээ авсныг шууд буруутгаж байгаа юм биш. Гол нь жишиг болчих вий, цаашдаа аймгууд ижил статустай болох гэж тэмцэж эхлэх вий гэсэн болгоомжлол байна. 

Аймагт төрийн бодлого шийдвэрийг Засаг дарга, орон нутгийн үйл ажиллагааг ИТХ удирдаж явдаг хуулийн зохицуулалттай. ИТХ нь “Бид өөрсдөө Засаг даргаа томилно” гэсэн эрх мэдлийн төлөөх тэмцлийг Засгийн газартай өрнүүлж байсан түүх бий. Одоо ч ийм байр суурьтай аймгууд олон байдаг. Тэд яваандаа нийслэлийн жишгийг дагаж, бие даасан бодлого явуулна гэж зүтгэхийг үгүйсгэх аргагүй. Одоо мөрдөж байгаа сонгуулийн тогтолцоо энэ эрсдлийг улам нэмнэ. Жижиг мажоритар тогтолцооноос болоод сум, аймгийн Засаг дарга нь тойрогтоо нэр нүүр олохын тулд иргэдээ УИХ, Засгийн газрын эсрэг турхираад сууж байгаа жишээ олон байна.

Аймгуудын хөгжлийн харилцан адилгүй байдал нь энэ эрсдлийг нэмнэ үү гэхээс багасгахгүй. Өмнөговь аймгийн удирдлага харъяат иргэдэдээ “Нутгийн хишиг” хэмээн сар бүр 50 000 төгрөг олгож байсан жишээ бий. Одоо хэвээрээ эсэхийг мэдэхгүй ч Засаг даргынх нь мөрийн хөтөлбөр “Нутгийн хишиг” нэртэй байгаагаас үзэхэд энэ нэр иргэдэд онцгой таалагддаг болох нь харагдаж байгаа юм. 

Энэ нь яваандаа нөгөө л Үндсэн хуулийн 2-ын 1.”Монгол Улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл байна” гэсэн заалтыг эрсдэлд оруулж буй.

Байгалийн баялагтай хэсэг нь аминч үзэл гаргаснаас болж Судан хэмээх нэгдмэл улс хоёр хуваагдсан түүх бий шүү дээ. Орон нутагт хэтэрхий их эрх мэдэл олгох нь сайны ёр яавч биш.

УИХ, Засгийн газрыг ч үл тоодог сумууд

Хууль тогтоогч, гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч, төрийн захиргааны  төв байгууллагын хэрэгжүүлж буй бодлого шийдвэрийг засаг захиргааны нэгж болох аймаг, сумын удирдлагууд эсэргүүцдэг жишиг бий боллоо. Олны олноос хамгийн ойрын хоёрыг нь энд дурдъя.

Баримт 1: Монгол Улс баруун бүсийн аймгуудыг цахилгаан эрчим хүчээр хангаж хүчирдэггүй. Тиймээс жил бүр ОХУ-аас өндөр үнээр авч ашигладаг бөгөөд гэсэн ч хэрэгцээгээ хангаж хүчирдэггүй, цахилгааны хязгаарлалт хийх явдал ердийн хэрэг болсон. Энэ байдлыг халахаар төрөөс Ховд аймгийн Эрдэнбүрэн сумын нутаг, Шижигтийн хавцалд усан цахилгаан станц барихаар дөрвөн жилийн өмнөөс төлөвлөн, бүтээн байгуулалтын ажил эхлэхэд бэлэн болтол Увс аймгийн Өмнөговь сумын ИТХ “УЦС барихыг хориглох” тогтоол гаргасан. Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн, Мянгад, Баян-Өлгий аймгийн Баяннуур, Увс аймгийн Өмнөговь сумдын нутагт 28000 га газрыг Улсын тусгай хэрэгцээнд авч, байгаль орчны үнэлгээг хийлгэн, нөлөөлөлд өртөж буй айл өрх, багийн төвийг нүүлгэн шилжүүлэх, нөхөн төлбөр олгох асуудлуудыг цогцоор нь шийдээд явж байсан, тендер зарлагдаж, ялагч нь тодорчихсон Монгол Улсын Засгийн газрын 2018 оны 160, 42 тогтоолын хэрэгжилтийг сумын ИТХ зогсоох шийдвэр гаргаж байв.    

Баримт 2: Өмнөговь аймгийн Хүрмэн сумын нутагт Цагаан дэл уул-Өлзийт боомтыг байгуулахтай холбоотой асуудал дээр дээрхтэй төстэй нөхцөл байдалт үүссэн. 2014 онд “Шинэчлэлийн” Засгийн газраас гаргасан тогтоолын дагуу хэрэгжиж буй уг ажлыг иргэд эсэргүүцэж буй.

Дээрх хоёр тохиолдолд Үндсэн хуулийн 6.4. “Төр газрын эзэнд газартай нь холбогдсон үүрэг хүлээлгэх, улсын тусгай хэрэгцээг үндэслэн нөхөх олговортойгоор газрыг солих буюу эргүүлэн авах, ...үндэсний аюулгүй байдлын ашиг сонирхолд харшаар ашиглавал хураан авч болно”, 3-ын 1 “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ”, 16.18 “Монгол Улсын иргэн улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох... эрхтэй” гэсэн заалт эсрэгцэж, 2-ын 1 “Монгол Улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл байна” гэсэн заалт эрсдэлд орж байгаа байдал харагдана. Нөгөө талаар, уул уурхайг нөхөн сэргээлт хийдэггүй, байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэйгөөр явуулж ирсэн явдал дээрх эрсдэлтэй байдал руу түлхэж байгаа нь Хүрмэн сумын иргэн н.Насанжаргалын “Боомт баригдсанаар таван уурхай ашиглалтад орох бөгөөд манай нутаг бүтнээрээ уул уурхайн мэдэлд орно. Ашиглалтын 41, хайгуулын 22 лиценз уг нөлөөллийн бүсэд байгаа. Ингэснээр Хүрмэн сумын айл өрх, 130 мянга гаруй мал хаана амьдрах нь тодорхойгүй болно. Усны нөөцийг ашигласнаар газар доорх нөөц үгүй болж, 33 төрлийн хөхтөн амьтан, 88 төрлийн эмийн ургамал устаж үгүй болох эрсдэлтэй" гэсэн мэдэгдлээс харагдаж байна.

Эшлэл

Л.Бямбажаргал (МСДН-ын ЕНБД асан)

Монгол улс нэгдмэл улс. Газар түүний доорхи баялаг нь ард түмний мэдэлд байна гэдэг нь тухайн нутагт оршин суугчдын мэдэлд гэсэн үг биш. Томоохон төсөл, хөтөлбөр хөдөлгөх гэхээр хэдэн малчин авчраад шантааж хийдэг моод дэлгэрлээ.

Нэг талаас нэг л нутаг орноо хамгаалсан хүмүүс ...Тэгвэл яагаад нөгөө хэсэг нь болох Өмнөговь, Багануур, Эрдэнэт газар нутгаа ухуулж тэдний эмнэлэг, боловсрол, төрийн үйлчилгээний төлбөрийг төлөх ёстой гэж

Бодох ёстой л асуудал. Өнөөдөр аливаа улсын тогтвортой хөгжлийн үндэс нь эрчим хүч, зам харилцаа гээд байхад УЦС эсэргүүцдэг Увсынхан, Төмөр зам тавиулахгүй гэдэг Хөвсгөлийнхөнийг ойлгох ухаан надад алга.

Сум, багийн дарга дураараа авирладаг, шагнал бий болгож төсвийн хөрөнгө үрдэг жишиг

Сум багийн дарга, ИТХ хуулиас давсан шийдвэр, захирамж гаргаж дураараа авирлах, элдэв шагнал бий болгож, төсвөөс хөрөнгө мөнгө гаргах явдал гарч байна. Тухайлбал, Дархан Уул аймгийн Дархан сумын VI багийн Засаг дарга н.Урангоо 2007 онд өаарийнхөө багт “Дархан бэр”-ийн шагналыг бий болгож, тэрхүү уламжлал нь 2011 оноос Дархан сумын хэмжээнд хэрэгждэг болжээ. Улмаар сумын ИТХ-ын 2019 оны 24 дүгээр тогтоолоор шагналын үнэмлэх тэмдэг холбогдох бусад зардлыг сумын буюу төсвийн хөрөнгөнөөс гаргахаар шийдвэрлэсэн байх юм.

Дорнод аймгийн Хэрлэн сумын Засаг дарга П.Мөнхтөр гэрлэх хосууд “Хамтын хариуцлагын гэрээ” байгуулах тухай гаргасан захирамж гаргаж, гэрээг байгуулж, нотариатаар батлуулаагүй бол гэрлэлтийг нь батлахгүй” гэсэн захирамж гаргасан, түүнийг цуцалсан түүх засаг захиргааны нэгжийн удирдлагууд төвд захирагдахгүй байгаагийн хамгийн тод жишээ юм. ХЭҮК-оос уг захирамжийг “Сайн дурын үндсэн дээр бий болдог харилцааг төр бүртгэх үүрэгтэй болохоос харилцаанд оролцох, үүрэг үүсгэх эрхгүй” гэсэн үндэслэлээр цуцлахыг шаардсан ч “Хүний эрх зөрчөөгүй” хэмээн цуцлаагүй юм. ХЭҮК зөвхөн П.Мөнхтөрийн удирдах албан тушаалтан буюу аймгийн Засаг дарга М.Бадамсүрэнд хандаж байж л  цуцлуулсан байдаг.

Шагнал урамшуулал буруу зүйл биш ээ. Гэрлэлтийн хариуцлагын гэрээ ч буруу биш. Гагцхүү шинэ шагнал урамшуулал бий болгох, цэвэр сайн дурын үндсэн дээр үүсдэг харилцаа болох гэрлэлтийг хариуцлагажуулах ажлыг аль нэг баг, сумын даргын захирамжаар биш, улсын хэмжээнд хуулиар тогтоож өгөх ёстой гэсэн санаа юм. Сум, багийн Засаг дарга санаачилга гаргаж, дээш нь уламжлахыг бол үгүйсгэсэнгүй. Гурван хүү төрүүлсэн эмэгтэйг “Дархан бэр” хэмээн өргөмжлөх нь ялгаварлан гадуурхалтын нэг хэлбэр гэж үзэх болсныг ч энд дурдахад илүүдэхгүй болов уу. МАН-ын төв хэвлэл “Үнэн” сонинд эсэн бусын шагналыг цэгцлэх тухай нийтлэл гарсан байна билээ. Өмнө нь намын төв хэвэллд гарсан санаачилга бүр удалгүй ажил хэрэг болдог байсан. Эрх баригчид энэ асуудлыг цэгцлэх биз.  

Үндсэн хуулиа үүрэг хариуцлага талаас нь ойлгох шаардлага

Монгол Улс бол нэг үндэстний орон. Дотроо олон ястантай ч нэгнийгээ алж хядах хэмжээнд хүртлээ харилцаа нь хурцадахааргүй. Шашны хувьд хэзээнээ олон шашинд нээлттэй хандаж ирсэн учраас энэ тал дээр ч гадны өлөн нүдтэнгүүдэд ашиглачих юм байхгүй гээд хэлчихэд болно. Харин уул уурхай, мал аж ахуйн эсрэгцэл дээр эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл нэмэгдчихвэл эрсдэл үүсч мэднэ. Тиймээс Үндсэн хуульдаа заасанчлан, аль болох нэгдмэл удирдлагаар хангагдах нь илүү хэрэгтэй. Маргаан зөрчил үүслээ гэхэд аль, аль талынх нь өмнөө барих бамбай нь Үндсэн хууль байх учраас эрх баригчид эцэг хуулиа ард иргэдэдээ ойлгуулах, таниулах, зүйл заалт, эрх ашгийг нь эрэмбэлэх шаардлагатай байна. Хүн болгон Үндсэн хууль яриад, өөр, өөрсдийнхөөрөө тайлбарлаад зүтгээд байвал юу болох билээ. Тиймээс “Эцэг хууль”-ийг улс орны эрх ашиг, иргэний үүрэгийг зааж өгсөн гэдэг талаас нь илүү сурталчлах цаг нь ирсэн байна.