2008 оноос хойш ДОЛООН САЯ тонн нүүрсийг "ЧАНАРГҮЙ" нэрийн дор 9-18 ам.доллараар борлуулжээ

Хилийн боомтуудаар ачаа, тээвэр, нүүрс нэвтрүүлэх болон чөлөөт бүсийн үйл ажиллагаанд учирч байгаа хүндрэлийг шалган тогтоох Хянан шалгах түр хороо уржигдар (2023.06.27) хуралдаж, ажлын явцын тайланг хэлэлцжээ.

Улсын Их Хурлын гишүүн, Хянан шалгах түр хорооны дарга Г.Ганболд түр хорооноос хийсэн хяналт шалгалтын ажлын тайланг танилцуулав. Улсын Их Хурлын гишүүн, Хянан шалгах түр хорооны дарга Г.Ганболд, Хянан шалгах түр хороо нь хилийн боомтуудаар ачаа, тээвэр, нүүрс нэвтрүүлэх болон чөлөөт бүсийн үйл ажиллагаанд учирч байгаа хүндрэлийг шалган тогтоох ажлыг Монгол Улсын Их Хурлын 31 дүгээр тогтоолын хүрээнд дараах чиглэлээр зохион байгууллаа. Үүнд, хилийн боомтуудад очиж нүүрс нэвтрүүлж байгаа ажлыг газар дээр нь танилцах, хил, боомтын ажилд оролцож байгаа мэргэжлийн хяналт, гааль, хил хамгаалах, цагдаа, хилийн боомтын үндэсний зөвлөлийн ажлын уялдаа холбоо, мэдээ, мэдээлэл солилцож байгаа явц, гаалийн хяналтын бүсийн зохион байгуулалт боомтод үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа,  нүүрсний тээвэр ложистикийн үйл ажиллагаа, бүртгэл хяналт, экспортод гаргаж байгаа нүүрсний гаалийн бүрдүүлэлт, уул уурхайн салбарт төр болон хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүдийн нүүрс экспортлохтой холбоотой гэрээ, эрх зүйн зохицуулалт, тэдгээрийн худалдааны үнэ тарифын талаар хууль тогтоомжийн хэрэгжилт гэсэн сэдвийн хүрээнд явагдсан болохыг танилцуулав.

Мөн Хянан шалгах түр хорооны бүрэн эрхийн хугацаанд 5 шинжээч, 5 хянан шалгагчийг томилон, нийт 6 удаа хуралдаж Хянан шалгах түр хорооны үйл ажиллагаа, зохион байгуулалттай холбоотой 10 тогтоолыг баталсан байна. Хянан шалгах түр хороо 2022 оны 10 дугаар сарын 31-ний өдөр Ховд аймгийн Булган хилийн боомт, Баян-Өлгий аймгийн Цагааннуур чөлөөт бүсэд, 2022 оны 11, 12 дугаар сард Өмнөговь аймгийн Гашуунсухайт, Дорноговь аймгийн Ханги боомтын үйл ажиллагаатай удаа дараа очиж танилцжээ. Хянан шалгах түр хорооноос тайлант хугацаанд нийт 77 албан бичгийг холбогдох газруудад хүргүүлж, 45 албан бичиг ирүүлсэн материалтай танилцан, нотлох баримт цуглуулах нөхцөл байдалтай газар дээр нь танилцах тэмдэглэл үйлдэх баримт цуглуулжээ. Улсын Их Хурлын Хянан шалгах түр хорооны 2023 оны 11 дүгээр тогтоолоор “Түр хорооны Нотлох баримтыг шинжлэн судлах сонсголын тов”-ыг баталж, 2023 оны 04 дүгээр сарын 10-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцэхээр олон нийтэд зарлан бэлтгэл ажлыг хангасан байна. Гэвч сонсголд гэрчээр дуудахаар товлосон 100 гаруй этгээдийн 50 орчим хувь нь Авлигатай тэмцэх газар болон цагдаагийн байгууллагад нэгэнт шалгуулж, гол гэрчүүдийн хувьд таслан сэргийлэх арга хэмжээ авагдсан нь түр хорооны сонсголыг зохион байгуулахад хүндрэлтэй нөхцөл бий болгжээ. Мөрдөн байцаах ажлын нууцыг хамгаалах, үр дүнг дээшлүүлэх шаардлагаар Авлигатай тэмцэх газраас 2023 оны 04 дүгээр сарын 03-ны өдрийн албан тоотоор Түр хорооны сонсголыг хойшлуулах хүсэлтийг тавьсан тул Сонсгол хийх боломжгүй болсон байна.

Нүүрсний мэдээллийг АНУ-ын нийгэм, эдийн засаг, хөгжлийн асуудал, уул уурхайн салбарын бүхий л чиглэлийн тоон өгөгдлийг нэгтгэдэг ISI Emerging Markets Group-ийн CEIC системээс БНХАУ-ын Монгол Улсаас импортолсон нүүрсний тоо хэмжээ, БНХАУ-ын sxcoal нүүрсний албан ёсны тоон мэдээлэл, Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газрын тоон мэдээллүүдийг ашигласан байна. Монгол Улсаас БНХАУ-руу экспортод гаргаж буй нүүрсний болон БНХАУ-ын Монгол Улсаас импортолж буй чулуун нүүрсний тоо хэмжээг 2008-2022 онд дараах байдлаар гаргажээ. 2008-2022 онд Монгол Улс, БНХАУ-уудын гаалийн ерөнхий газрын экспорт, импортын мэдээг зэрэгцүүлж үзэхэд 6.9 сая тонны зөрүүтэй байжээ. Үүнээс түр хорооны хяналт шалгалтын хамрах хүрээнд 2018-2022 онд Монгол Улс, БНХАУ-уудын гаалийн ерөнхий газрын экспорт, импортын мэдээг зэрэгцүүлж үзэхэд 3.2 сая тонны зөрүүтэй байж, уг мэдээллийг баталгаажуулах зорилгоор Монгол Улсын Их Хурлын хянан шалгах түр хорооноос Гаалийн ерөнхий газарт “Гашуунсухайт боомтод ажиллаж байгаа нүүрс ачих буулгах талбайд бууж 2018-2022 оны хооронд экспортлогдсон нүүрсийг шалгах” хүсэлт гаргасны дагуу ажлын хэсэг томилон шалгалтын ажиллагааг зохион байгуулж “Эрдэнэс таван толгой” ХК, “Таван толгой” ХК-ний нүүрс худалдах, худалдан авах 381 гэрээгээр 121.6 сая тонн нүүрс борлуулах гэрээ бүрээр гаалийн талбайд тулгалт хийж, шинжилсэн байна. Мөн нүүрсний ангилал шинжлэх лабораторийн дүнгийн зөрүү байгаа нь сайн чанарын нүүрсийг үнэгүйдүүлэх эрсдэл өндөр, 2008 оноос хойш 7.0 сая тонн нүүрсийг чанаргүй буюу эрчим хүчний нүүрс нэрийн дор 9-18 доллараар борлуулсан нь Монгол Улсад асар их хохирол учруулсан байх магадлалтай байна. Шалгалтын хүрээнд “Тавантолгой” ХК компанийн өмнөх дээжид хийсэн шинжилгээний хариуг өөр лабораторид шинжлүүлэхэд зөрүүтэй байсан талаар дурдав.

Дээрх зөрчлүүд олон удаа давтагдан гарсан нь Гаалийн ерөнхий газраас өөрийн дотоод хяналтын шугамаар илрүүлж АТГ, ЦЕГ-т шилжүүлсэн зөрчлийн болон гэмт хэргийн шинжтэй мэдээллийг зүйлчлэлийг нь өөрчлөн, хэрэгсэхгүй болгодог нь нүүрсний хулгай хавтгайрч, үүний төлөө хариуцлага хүлээдэггүй гэсэн ойлголтыг бий болгоход тухайн үеийн Улсын ерөнхий прокурорын газар, Авлигатай тэмцэх газар, Цагдаагийн ерөнхий газрын ажил хариуцаж байсан албан тушаалтнуудтай холбоотой хэмээн үзжээ.

Мөн Хянан шалгах түр хорооны тайланд нууцад хамруулсан гэрээнүүдийн талаар тусгажээ.  Монгол Улсын Засгийн газрын 2022 оны 449 дүгээр тогтоолоор улсын нууцлалаас гаргасан 9 гэрээ, түүнтэй холбоотой материалыг судалж, танилцан дүгнэлт гарган, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар, “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн эрх бүхий албан тушаалтнуудаас үүнээс өөр улсын нууцлалд үлдээсэн гэрээ байхгүй тухай мэдэгдлийг иш үндэс болгож, гэрээнүүдэд шинжилгээ хийж, хэрэгжилтийг тооцон гаргажээ. Монгол Улсын Засгийн газрын 2022 оны 449 дүгээр тогтоолоор нууцаас гаргаж Улсын Их Хурлын түр хороонд шилжүүлсэн 9 гэрээнээс “Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам” төсөлтэй холбоотой 2, “Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр зам” төсөлтэй холбоотой 2, “Богдхан төмөр зам” төсөлтэй холбоотой 3, усны болон далд уурхайн төслийн тус бүр нэг гэрээ байна. Шалгалтын явцад БНХАУ-ын “Чалко”, “Норинко” компанитай холбоотой хоёр гэрээг ил болгож нийтэд дэлгэх боломжгүй байгаа бөгөөд энэ нь гэрээг хийхдээ аль нэг талын зөвшөөрөлгүйгээр гэрээг ил болговол их хэмжээний торгууль төлөх заалтыг тусгасан нь хүндрэл учруулж байгаа аж.

“Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр зам”-ын төслийн хувьд уг төмөр зам нь Монгол Улсын стандартаар 3 дугаар зэрэглэлийн зам бөгөөд гол замын урт 416.1 км, дэлгэмэл урт нь 486.6 км. Төслийн нийт өртөг 1,392.2 тэрбум төгрөг буюу 488.5 сая ам.долларыг Эрдэнэс таван толгой ХК-иас мөнгөн хөрөнгөөр санхүүжүүлсэн нь компанийн санхүүгийн байдал болон 1072 хувьцааны ногдол ашиг хуваарилах боломжид сөргөөр нөлөөлсөн байна хэмээн дүгнэжээ. Төслийн бүтээн байгуулалтад “Монголын төмөр зам” ТӨХК, Зэвсэгт хүчний жанжин штаб, “УБТЗ” ХНН байгууллагууд Ерөнхий гүйцэтгэгчээр ажиллаж, нийт 200 орчим компани, байгууллага, хувь хүн туслан гүйцэтгэгчээр ажилласан байна.

“Богдхан төмөр зам”-ын төслийн нийт өртөг 1.4 тэрбум ам.доллар. Суурь бүтцийн нийт 670.2 сая ам.долларын ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчдээр "Улаанбаатар төмөр зам" ХНН, мөн Зэвсэгт хүчний жанжин штаб, харин нийт 734.6 сая ам.долларын төсөвт өртөгтэй "Туннель, эстакадан гүүр"-ийн бүтээн байгуулалтын ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчээр "Бодь интернэшнл" ХХК сонгогдож, санхүүжилтийг "Эрдэнэс тавантолгой" ХК хийхээр гэрээнүүд байгуулагдсан байна.

"Бодь интернэшнл" ХХК-ийн гүйцэтгэх ажлын санхүүжилтийг нүүрсээр санхүүжүүлэх  гэрээг ажил гүйцэтгэгч болон Эрдэнэс тавантолгой ХК-ийн хооронд 2022 оны 6 дугаар сарын 27-ны өдөр байгуулсан байна. Монгол Улсын Засгийн газраас төслийн ажлыг түр хугацаанд зогсоосон хэдий ч 2023 оны эхний улирлын байдлаар "Эрдэнэс тавантолгой" ХК-иас "Бодь интернэшнл" ХХК-д 26.3 сая ам.долларын нүүрсийг БНХАУ-ын нэр бүхий 11 худалдан авагчдад нийлүүлсэн байна.

Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг анх Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлээр барих эрхийг “Энержи Ресурс Рейл” ХХК-д барих-ашиглах-шилжүүлэх концессийн гэрээний хүрээнд 30 жилийн дараа Монгол Улсын Засгийн газарт тодорхой хувийг буцаан шилжүүлэх нөхцөлтэйгээр 2008 оны 06 дугаар сарын 18-д  өгсөн байна.

Төслийн техник-эдийн засгийн үндэслэлийг шинэчлэн боловсруулах ажилд AECOM Asia олон улсын байгууллагыг 2013 онд “Энержи Ресурс Рейл” ХХК-ийн зүгээс гүйцэтгэгчээр сонгон авч ажилласан бөгөөд зөвлөх үйлчилгээний хүрээнд гарсан төслийн нийт хөрөнгө оруулалт 1,068 тэрбум долларыг тооцохдоо хөдлөх бүрэлдэхүүн, дохиолол холбооноос бусад бүх зардлын мэдээллийг “Энержи Ресурс Рейл” ХХК-аас хүлээн авчээ. AECOM-ийн зүгээс уг асуудалд хувийн хэвшлийн байгууллага зардлаа өндөр өсгөж бичих үндэслэлгүй гэж үзэж байна хэмээн тайлбарласан авч “Энержи Ресурс Рейл” ХХК нь хийж бүтээсэн ажлынхаа тодорхой хувийг ирээдүйд Монгол Улсын Засгийн газарт буцаан шилжүүлэх үүрэгтэй тул ашиг орлогоо нэмэгдүүлэх зорилгоор төрд өндөр үнээр нийлүүлэх сонирхол байх магадлалтай тул өртгөө аль болох өндрөөр тусгах ашиг сонирхолын зөрчилтэй гэж үзэж байна гээд энэ ч утгаараа ТЭЗҮ-д тусгагдсан хөрөнгө оруулалтын тооцоонууд нь зах зээлийн бодит байдалтай нийцэхгүй байх үндэслэлтэй юм. Дээрх үндэслэл нь шинжээчийн нотлох баримтыг судлах явцад баримтаар нотлогдсон хэмээн тайланд тусгагджээ.

Төслийн бүтээн байгуулалтын ажлыг “Энержи Ресурс Рейл” ХХК хэрэгжүүлж байх явцад Монгол Улсын Засгийн газрын шийдвэрээр төр хэрэгжүүлэхээр болж “Монголын төмөр зам” ТӨХК-д төмөр зам барих эрхийг, өмнө нь хийгдсэн ажлын хамтаар шилжүүлэн өгчээ. “Энержи Ресурс Рейл” ХХК-ийн хийсэн ажилд нийт 76,4 сая долларын нөхөн олговорыг олгосон бөгөөд Хөгжлийн банкны 200 сая долларын санхүүжилтаар “Монголын төмөр зам” ТӨХК үргэлжлүүлэн гүйцэтгэсэн байна.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2018 оны 242 тоот тогтоолоор “Таван толгой төмөр зам” ХХК-ийг байгуулж тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлэх, улмаар Монгол Улсын Засгийн газрын 2019 оны 304 тоот тогтоолоор “Таван толгой төмөр зам” ХХК-ийн нийт хувьцааны 34 хувийг “Монголын төмөр зам” ТӨХК-д эзэмшүүлэх зэрэг шийдвэрүүдийг үндэслэн тус компанийн хөрөнгө оруулалтад “Шинэ төмөр зам” төслийн хүрээнд 2013 оны 4 дүгээр сарын 1-нээс 2019 оны 1 дүгээр сарын 31-ний өдөр хүртэлх хугацаанд “Монголын төмөр зам” ТӨХК-ийн оруулсан 276.4 сая долларын хөрөнгийг балансаас балансад шилжүүлэх шийдвэрүүдийг тухайн компаниудын эрх бүхий байгууллага, төр, засгийн холбогдох байгууллагууд гаргасан байна. Балансаас балансад шилжүүлэх хөрөнгийн дүнг баталгаажуулах аудитыг “Монголын төмөр зам” ТӨХК-ийн захиалгаар аудитын “Грант Торнтон аудит” компани 2017-2019 онуудад хийж гүйцэтгэн, дээрх 276.4 ам.долларын дүнг баталгаажуулжээ. Гэвч уг асуудалтай холбоотойгоор ноцтой зөрчил гарсан нь тухайн төслийн хийгдсэн ажилд хөрөнгийн үнэлгээ хийлгэлгүй, зөвшилчсөн горимоор буюу нягтлан бодогчид, эдийн засагчид нараас асуулга асуух байдлаар баримтыг баталгаажуулжээ. Улмаар “Монголын төмөр зам” ТӨХК-иас “Тавантолгой төмөр зам” ХХК-д хөрөнгийг балансаас балансад шилжүүлэх явцад хөрөнгийн үнэлгээ, бүртгэлийн алдаа гарсан байна хэмээн дүгнэжээ.

Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам байгуулах төсөл нь төрийн нууцад орсон, түүний хүрээнд “Бодь Интернэшнль” ХХК-тай шууд гэрээ байгуулсан гэх боловч тухайн төслийг төрийн нууцад орох он цагаас өмнө “Тавантолгой Төмөр зам” ХХК болон “Бодь Интернэшнл” ХХК нарын хооронд уг төслийг санхүүжүүлэх, төмөр замын барилгын ажлыг эхлүүлэх, цаашдын хамтын ажиллагааны хэлбэрийг тодорхойлох зорилго бүхий санамж бичиг 2019 оны 4-р сарын 16-ны өдөр байгуулагдаж хоёр компанийн хооронд харилцаа үүссэн байжээ.

Төрийн нууцад хамаарсан аливаа асуудалтай холбоотой бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авахад тухайн байгууллага нь худалдан авах ажиллагааны тусгай журам боловсруулах ёстой бөгөөд энэ хүрээнд худалдан авалтыг хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Гэвч “Тавантолгой Төмөр Зам” ХХК нь худалдан авах ажиллагааны журам боловсруулалгүй Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын төслийн ерөнхий гүйцэтгэгчийг сонгох сонгон шалгаруулалт явуулалгүй “Бодь Интернэшнл” ХХК-ийг шууд сонгосон байна. Мөн “Бодь Интернэшнл” ХХК нь энэхүү гэрээ байгуулагдах үед төмөр зам барих тусгай зөвшөөрөлгүй, өмнө нь төмөр зам барьж байсан туршлагагүй компани байсан аж. Төслийн ерөнхий гүйцэтгэгчийн гэрээг 2019 оны 10 дугаар сарын 29-ны өдөр байгуулсан бөгөөд төмөр зам барих тусгай зөвшөөрлийг ерөнхий гүйцэтгэгчийн гэрээг байгуулснаас хойш буюу 2019 оны 11 сард авсан байна.

Хянан шалгах түр хорооны тайланд “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн санхүүгийн зарим үзүүлэлтийн талаар дурдав. 2010-2023 оны эхний улирлыг дуусталх 13 жилийн хугацаанд нийт 95.3 сая тонн нүүрс олборлон борлуулсны 95 орчим хувь нь 3-4 дүгээр давхраасын түүхий хатуу коксжих нүүрс бөгөөд “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК нь нийт ордын хувьд ийнхүү хамгийн чанар сайтай хэсгээс олборлолт, борлуулалт хийж байгаа аж. Хяналт, шалгалтын ажлын хүрээнд хамрах 2019 оны 4 дүгээр улирлаас 2023 оны эхний дөрвөн сарын хугацаанд нийт 41.8 сая тонн хэмжээтэй, 3.2 тэрбум ам.долларын нүүрсний борлуулалт хийсэн байна.

2020-2023 оны эхний улирлын байдлаар "Эрдэнэс тавантолгой" ХК-ийн нүүрсний борлуулалтын дийлэнхийг 50-100 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөртэй 4 худалдан авагчийн болон "Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам"-ын төслийн санхүүжилтэд зориулж "Бодь Интернэшнл" ХХК-д нийлүүлсэн нүүрс эзэлж байна. Нүүрсний үнийн өсөлт, өндөр урьдчилгаатай гэрээнүүдийн үр дүнд компанийн борлуулалт 2019 болон 2022 онд нэг тэрбум доллараас давжээ. 2021 онд тус компани "А6-20" дунд хугацааны 2021-2025 оны бизнес төлөвлөгөө боловсруулж, нийт 8.3 тэрбум долларын санхүүжилттэй 17 төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөснөөс хяналт, шалгалтын ажил үргэлжилж буй энэ хугацааны байдлаар нийт 5.3 тэрбум долларын санхүүжилттэй 13 төсөл хэрэгжилтийн ямар нэг шатанд байгаа талаар тус компаниас мэдээлэл ирүүлээд байгаа аж. Төслүүдийн санхүүжилтэд төлөвлөсөн 5.3 тэрбум долларын санхүүжилтээс 1.4 тэрбум долларын санхүүжилт хийгдсэн байна. Ийнхүү өндөр төсөвтэй, үр дүн нь бизнесийн ирээдүйн үр ашгийг дээшлүүлэхэд нөлөөлөх эсэх нь эргэлзээтэй олон тооны төслийг эхлүүлсэн нь "Эрдэнэс тавантолгой" ХК-ийн мөнгөн урсгалын төлөвт сөргөөр нөлөөлж, компани ашигтай ажилласан хэдий ч 1072 хувьцаа эзэмшигч иргэдэд ногдол ашиг хуваарилах боломжгүй, бэлэн мөнгөний хомсдолд орсон хэмээн дүгнэжээ. Төрийн болон төрийн өмчийн оролцоотой компаниудын худалдан авалтын үнийн дүн зах зээлийн үнээс хэт өндөр, ТУЗ-ийн гишүүд, гүйцэтгэх удирдлагын хамаарал бүхий хүмүүс сонгон шалгаруулалтад ихээр нөлөөлж байсан нь тогтоогдсныг тайланд дурджээ. “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК нь 2018-2022 оны хооронд дотоод худалдан авалтын 9,8 их наяд төгрөгийн үнийн дүн бүхий 665 тендер зарлан хэрэгжүүлжээ.

Орон нутгийн “Тавантолгой” ХК нь 51 хувь нь орон нутгийн өмч, 49 хувь нь хувийн өмчийн компани бөгөөд сүүлийн жилүүдэд компанийн гүйцэтгэх удирдлагыг 49 хувийн төлөөллүүд удирдаж ирсэн байна. Үүнтэй холбоотой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлд аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчид орж ажилладаг бөгөөд компанийн хувь эзэмшигчид ТУЗ-ын дарга, гишүүд, гүйцэтгэх удирдлагуудын хамаарал бүхий аж ахуйн нэгжүүд нүүрсний гэрээ болон дотоод худалдан авалтад оролцдог байсан нь шалгалтын явцад тогтоогдсон болох талаар Улсын Их Хурлын гишүүн, Хянан шалгах түр хорооны дарга Г.Ганболд танилцууллаа.

Хянан шалгах түр хорооноос хийсэн хяналт шалгалтын ажлын тайлантай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Ганибал, “Бөмбөлөг тээвэр”-ийн асуудлыг тайланд тусгах эсэх, Улсын Их Хурлын гишүүн Т.Энхтүвшин, Тавантолгой- Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын 1 км зам нь хэдэн төгрөгөөр баригдсан бэ, 16 зүтгүүр вагоны асуудал яригдаж байна. Нэг зүтгүүрийг 4,3 сая доллароор авахаар тухайн үед шийджээ, зах зээлийн үнээр 2,5 сая доллар гэсэн мэдээлэлтэй байна. Энэ хэр бодитой вэ, Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр замд энэ зүтгүүр одоо ашиглагдаж байгаа юу, Богд хаан төмөр замын асуудлыг түр зогсоосон байтал Бодь интернэйшнл компанид 26,3 сая ам долларын нүүрсийг БНХАУ-ын 11 компани, худалдан авагчид нийлүүлсэн байна, энэ талаар тодруулж өгөхийг хүсэв. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Бейсен, Цагааннуурын чөлөөт бүсийн асуудлыг тайланд тодорхой тусгасан эсэх, Улсын Их Хурлын гишүүн С.Ганбаатар, Хянан шалгах түр хороо өнгөрсөн хугацаанд идэвхтэй ажиллаж ирснийг дурдаад, сонсгол зохион байгуулах асуудалд саад учруулсан холбогдох албан тушаалтанд хариуцлага тооцох эсэх, “Чалко”, “Норинко” компанитай холбоотой гэрээг ил болгож нийтэд дэлгэх боломжтой эсэх талаар тодруулж асуулаа. Түүнчлэн Улсын Их ХУрлын гишүүн Н.Наранбаатар, Эрдэнэс тавантолгой ХК-ны нүүрс борлуулалтын болон худалдан авалтын гэрээ, хөрс хуулалтын гэрээнүүдийг бүгдийг нь авч үзсэн эсэх хэдэн гэрээ нь хууль зөрчиж байгуулагдсан талаар асуув.

Улсын Их Хурлын гишүүдийн асуултад Түр хорооны дарга Г.Ганболд хариулахдаа, Хянан шалгах түр хороо сонсгол хийж чадаагүй учраас ийнхүү нэг талын дүгнэлт, тайлангаар асуудалд хандан, төвөгтэй байдал үүсгэж байна. Хянан шалгах түр хорооноос Сонсгол зохион байгуулсан бол шинжээчдийн дүгнэлтэд үндэслэн нөгөө талыг оролцуулан, хоёр талаасаа нотлох баримтаа гаргаад мэтгэлцсэн бол нийгэмд илүү ойлгомжтой байх байлаа. Одоо бид нар шинжээчийн дүгнэлт дээр үндэслэн тайлбар хийж байна хэмээн тодруулаад “Бөмбөлөг тээвэр”, PCR шинжилгээтэй холбоотой асуудлыг Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Бейсен гишүүн бид нар тухайн үед идэвхтэй шалгаж гаргаж ирсэн. Ажлын хэсгийн гишүүд шаардлагатай гэж үзвэл дүгнэлтдээ оруулж болно. Та бүхэнд танилцуулсан тайлан бол сонсгол хийх гэж байсан 3 сэдвийнхээ хүрээнд гаргасан тайлан юм. Мөн төмөр замын өртгийн хувьд Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам нь Нэгдүгээр зэрэглэлийн төмөр зам, холбогдох яамнаас ирүүлж байгаа мэдээллээр төмөр замын дохиолол холбоо, өртөө, зөрлөгтэйгээ нийлээд 1 км төмөр зам 3 сая гаран ам доллараар баригдсан гэж үзэж байгаа. Зүтгүүртэй холбоотой асуудалд шинжээчид онцгой анхаарал хандуулж ажилласан. Техник, эдийн засгийн үндэслэлд 18 зүтгүүр оруулж ирэхээр тусгаснаас 16 зүтгүүр нийлүүлэгдсэн, Монголын төмөр зам энэ оны 9 - 10 дугаар сарын үед дутуу зүтгүүрийг нийлүүлнэ гэж мэдэгдсэн. Үүн дээр нэг ноцтой зүйл бол Америкийн компаниас нийлүүлж байгаа энэ зүтгүүр нь нарийн царигийн зүтгүүрийг  өргөн царигт шилжүүлсэн анхны загвар бөгөөд энэ нь олон улсад ашиглагдаагүй загвар гэдгийг дүгнэлтэд дурдсан. Богд хаан төмөр замын хувьд гэрээг үргэжлүүлэх эсхүл цуцлах тохиолдолд өмнө нь олгосон нүүрснүүдийг яах вэ гэдэг асуудлуудыг цаашид хөндөж ярилцах болно. Цагааннуур чөлөөт бүсийн хувьд удирдлагууд нь Улаанбаатар хотод байрладаг. Чөлөөт бүс гээд байгаа зүйл маань газар дээрээ их хөрөнгө мөнгө зарж хийсэн том хашаа л байна. Хянан шалгах түр хорооны тайланд  чөлөөт бүсийн захиргааг нь орон нутагт нь байршуулах аль эсхүл татан буулгах гэсэн санал дүгнэлтийг тусгасан. Улсын Их Хурлын зүгээс ч тэр, Хянан шалгах түр хорооны зүгээс ч хууль хүчний байгууллагуудыг нүүрсний хулгайтай холбоотой ажлуудаа шуурхайлах тал дээр хяналт тавьж, тодорхой хугацаа зааж өгч, шаардаж ажиллах болно. Эрдэнэс тавантолгой ХК 2018 оноос хойш зөвхөн дотоодын худалдан авалт хийх 665 тендер зарлаж, 9,8 их наяд төгрөгийн худалдан авалт хийсэн. Энэ худалдан авалтууд нь Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хуулийн дагуу зохион байгуулагджээ. Нүүрсний гэрээнүүдтэй холбоотойгоор шинжээчдийн дүгнэлтээр ноцтой гэж байгаа зарим худалдан авалтуудыг тайланд тусгасан бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд нүүрс худалдах 3 мянга гаран гэрээ байгуулсан байна хэмээн хариуллаа.

Ийнхүү Хилийн боомтуудаар ачаа, тээвэр, нүүрс нэвтрүүлэх болон чөлөөт бүсийн үйл ажиллагаанд учирч байгаа хүндрэлийг шалган тогтоох Хянан шалгах түр хорооны хуралдаанаар түр хорооноос хийсэн хяналт шалгалтын ажлын тайланг сонсож, тайланг Улсын Их Хурлын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд Улсын Их Хурлын гишүүн, Хянан шалгах түр хорооны дарга Г.Ганболд танилцуулахаар тогтов гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах газраас мэдээллээ.