“Чимээгүй түнэр: Сэтгэл гутрал ба нийгмийн дүр зураг”

Сэтгэл гутрал, түгшүүр гэх сэтгэл зүйн эмгэгүүд дэлхий даяар, тэр дундаа Монголд ч нэлээн өргөн хүрээнд тархсан нь олон талаас анхаарал татаж байна. Энэ сэдвийг ярилцахаар философич, сэтгэл судлаач Б.Санчиртай ярилцсан юм.

“Сэтгэл гутрал (depression) ба түгшүүр (anxiety) - Хоёр өөр ертөнц үү, эсвэл нэг шугамын хоёр үзүүр үү?”

Сэтгэл зүйн хоёр түгээмэл эмгэг болох сэтгэл гутрал ба түгшүүрийг хүмүүс ихэвчлэн төөрөлдүүлдэг. Та эхлээд энэ хоёрын ялгааг энгийнээр тайлбарлаж өгнө үү?

Мэдээж. Сэтгэл гутрал гэдэг нь сэтгэл санаа удаан хугацаанд доошоо орсон байдал юм. Хүн өмнө нь дуртай байсан зүйлсээсээ баяр баясал авч чадахаа больж, өөрийгөө үнэ цэнэгүй мэт мэдэрч, амьдралд утга учиргүй мэт санагдаж эхэлдэг. Харин түгшүүр нь ирээдүйд болох ямар нэгэн зүйлд хэтэрхий их санаа зовох, аюул мэдрэх байдлаар илэрдэг. Энэ нь дотроо олон төрөлтэй: нийгмийн түгшүүр, айдас, байнгын санаа зовнил гэх мэт.

Хоёулаа сэтгэл зүйн дарамт гэж ойлгогдож болох ч мэдрэмжийн хувьд ялгаатай гэж үү?

Яг тийм. Сэтгэл гутрал бол гуниг, дотогшоо уналт давамгайлсан байдал. Харин түгшүүр бол гадагш чиглэсэн, ирээдүйд болох аюул заналыг урьдчилан төсөөлөх, үүнээс сэргийлэх гэж хичээсэн үйлдэл байдаг. Сэтгэл гутралтай хүн аливааг орхих, хөсөр хаях хандлагатай байдаг бол түгшүүртэй хүн эсрэгээрээ байнга анхаарал түгшүүртэй, тайван бус байдаг.

Сэтгэл гутрал болон түгшүүр бие биетэйгээ хэр уялдаа холбоотой вэ?

Судалгаагаар эдгээр хоёр эмгэг 50 гаруй хувьд давхар илэрдэг. Жишээ нь, сэтгэл гутралтай хүн "надаар дутахгүй", "надаас юу ч хамаарахгүй" гэж бодож эхлэх бөгөөд энэ нь цаашлаад ирээдүйд улам дордоно гэх түгшүүр дагуулдаг. Эсвэл эсрэгээрээ байнгын түгшүүртэй явдаг хүн ядарч сульдаад, амьдралаас баяр баяслыг мэдрэхээ байж, сэтгэл гутралд ордог.

Хоёр эмгэгийн бие махбодийн илрэлд ямар ялгаа ажиглагддаг вэ?

Сэтгэл гутралын үед биеийн энерги буурч, ядрах, нойргүйдэх, хоолны дуршил өөрчлөгдөх, толгой өвдөх зэрэг ерөнхий шинж тэмдгүүд гарна. Харин түгшүүрийн үед илүү хурц, “стрессийн хариу” маягаар илэрдэг: зүрх дэлсэх, амьсгаа давчдах, хөлс гарах, толгой эргэх, булчин чангарах гэх мэт.

Хүмүүс сэтгэл гутралтай эсвэл түгшүүртэй гэдгээ хэрхэн ойлгож, хэзээ мэргэжлийн тусламж авах ёстой вэ?

Хэрэв таны сэтгэл санаа 2 долоо хоногоос дээш хугацаанд тогтмол гунигтай байж, өдөр тутмын амьдралын тань чанарт нөлөөлж эхэлбэл зайлшгүй мэргэжлийн хүнд хандах хэрэгтэй. Мөн хэрвээ та байнга санаа зовниж, бие махбодод дээр дурдсан шинжүүд илэрч байвал энэ нь ердийн стресс биш, эмгэг түгшүүрийн шинж байж болно.

Сэтгэл гутрал ба түгшүүрийг даван туулахад юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

Нэгдүгээрт, өөрийгөө ойлгож, шүүмжлэлгүйгээр хүлээн зөвшөөрөх нь чухал. Хоёрдугаарт, нойр, хоол, хөдөлгөөн гэх мэт амьдралын дэглэмд анхаарах. Гуравдугаарт, дотны хүнтэйгээ хуваалцаж, мэргэжлийн сэтгэл зүйчид хандахаас бүү зов. Эдгээр эмгэгүүд эмчлэгдэх боломжтой бөгөөд хамгийн гол нь эрт илрүүлж, зөв арга замаар хандах хэрэгтэй.

Монголд эдгээр эмгэг яагаад сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэж байна вэ?

Хэд хэдэн шалтгаан бий:

• Эдийн засгийн дарамт, ажилгүйдэл

• Гэр бүлийн харилцааны хямрал, ойлголцолгүй байдал

• Өөрийгөө ойлгох, хүлээн зөвшөөрөх дотоод боловсрол сул

• Сошиал медиагийн сөрөг харьцуулалт

• Сэтгэл зүйн үйлчилгээ авах соёл хөгжөөгүй

Ялангуяа залуу үе, ганцаардсан өндөр настнууд, нийгмийн дэмжлэг сул хүмүүс илүү өртдөг.

Сэтгэл гутралтай хүнийг бид хэрхэн таньж болох вэ?

Доорх тогтвортой шинжүүд илэрвэл сэтгэл гутрал байж болзошгүй гэж үздэг:

• Байнгын урам зориггүй, гунигтай байдал

• Унтах болон идэх зуршлын өөрчлөлт (хэт их эсвэл хэт бага)

• Юунаас ч баяр баясал авч чадахгүй болох

• Өөрийгөө шүүмжлэх, үнэ цэнээ үгүйсгэх

• Аливаа зүйлд сонирхолгүй болох

Эдгээр шинж 2 долоо хоногоос дээш хугацаанд үргэлжилж байвал мэргэжлийн хүнд хандах хэрэгтэй.

Түгшүүрийн эмгэг нь зөвхөн сэтгэл санааны асуудал уу, эсвэл бие махбодод нөлөөлдөг үү?

Түгшүүр бол зөвхөн сэтгэл санааны асуудал биш, энэ нь тархи–биеийн хамтарсан хариу урвал юм.

Үүнд дараах биеийн шинжүүд илэрдэг:

• Зүрх дэлсэх

• Гарын алга, суга хөлөрч, бие чичрэх

• Цээж ба гэдэс хүнд оргих

• Амьсгаа давчдах

• Байнга тайван байж чадахгүй, хөдөлгөөн ихсэх

Хэт хүчтэй бол энэ нь түгшүүрийн дайралт (panic attack) болж хувирдаг.

Монголчууд яагаад сэтгэл гутралаа “нууж” явдаг вэ?

Манай уламжлалт соёлд “эр хүн уйлдаггүй”, “зовлонгоо ярих муу ёр” гэх мэт хатуужлыг дээдэлсэн ойлголтууд гүн суусан хэвээр байна. Энэ нь сэтгэл зүйн асуудлыг ичгэвтэр зүйл, эсвэл дорой, сул дорой байдал мэтээр буруугаар ойлгоход хүргэдэг.

Ийм хандлагатай нийгэмд хүмүүс дотроо зовж байсан ч илэрхийлэхээс эмээж, өөрийн мэдрэмж, сэтгэл зүйн байдалтайгаа нүүр тулж чадалгүй дотроо хадгалах, нуух, улмаар ганцаардах хандлага үүсдэг. Сэтгэл зүйн дэмжлэг хүсэх нь ичгэвтэр хэрэг бус, харин эрүүл харилцаа, сэтгэлийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах ухаалаг алхам гэдгийг ойлгуулах нь чухал юм.

Хэн хамгийн их эрсдэлтэй бүлэг вэ?

• Өсвөр үеийнхэн, ялангуяа шалгалт, ирээдүй, харилцааны дарамттай сурагчид

• Залуу ээжүүд ба төрсний дараах сэтгэл гутрал

• Нийгмийн дэмжлэггүй өндөр настангууд

• Ажилгүй эсвэл ажлын стресс ихтэй хүмүүс

• Гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөгсөд

Сэтгэл гутрал, түгшүүрээс гарах аргууд юу вэ?

Нэгдүгээрт, мэргэжлийн тусламж авах нь үр дүнтэй. Үүнээс гадна:

• Тогтмол нойр, дасгал хөдөлгөөн

• Өдөр бүр эерэг зүйлийг тэмдэглэх дадал

• Сэтгэл заслын уулзалт (CBT гэх мэт арга)

• Өөрийгөө буруутгахаас илүү хүлээн зөвшөөрөх дадал

• Итгэлтэй, ойлгодог хүнтэй нээлттэй ярих

Найз маань сэтгэл гутралтай байж магадгүй бол би яах ёстой вэ?

• Шүүмжлэлгүй, зөвхөн чин сэтгэлээсээ сонс

Сэтгэл гутралтай хүн өөрийгөө ойлгуулахад хэцүү байдаг. Тиймээс “зөвлөгөө өгөх” гэж яаралгүй, түүний мэдрэмжийг анхааралтай, дүгнэлтгүйгээр сонсох нь хамгийн том дэмжлэг болно.

• “Өөрийгөө ингэж битгий зовоогооч” гэж бус, “Би чамайг ойлгохыг хичээж байна” гэж хэл

Хэтэрхий хурдан тайвшруулах оролдлого (жишээ нь, “зүгээр дээ”, “битгий тэгээд бай”) нь тухайн хүний мэдрэмжийг үгүйсгэсэн мэт санагдаж болно. Харин ойлгохыг хичээж буйгаа илэрхийлэх нь итгэлцлийг нэмэгдүүлдэг.

• Хүнд үүрэг хариуцлага өгөхөөс зайлсхийж, хамт байгаагаа мэдрүүл

“Юу хийвэл дээр вэ?” гэж шахах бус, “Би чиний хажууд байна”, “Хамт алхах уу?”, “Кофе уух уу?” гэх мэт энгийн, дарамтгүй байдлаар хамт байх нь тухайн хүнд хамгийн их хэрэгтэй зүйл байж болно.

Сэтгэл зүйд төрийн болон нийгмийн түвшинд юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

• Сэтгэл зүйн боловсролыг бүх шатны боловсролын байгууллага болон ажлын байранд системтэй нэвтрүүлэх

• Сэтгэл зүйн үйлчилгээний хүртээмжийг аймаг, сум, хороо бүрд бий болгох

• Нийгмийн сэтгэл зүйн боловсролыг өргөжүүлэх кампанит ажил, нээлттэй хэлэлцүүлгүүд зохион байгуулах

• Нээлттэй ярилцаж чаддаг, сэтгэл зүйн асуудлыг шүүмжлэлгүйгээр хүлээн зөвшөөрдөг нийгмийн уур амьсгал бүрдүүлэх

Маш олон ойлголтыг шинээр өгсөнд талархаж байна. Энэ ярилцлага олон хүнд өөрийгөө болон дотны хүмүүсээ ойлгоход тус болно гэдэгт итгэж байна. Сэтгэл зүйн асуудал бол сул дорой байдал биш харин анхаарах ёстой, эмчлэгддэг, ойлгогдох ёстой хүн бүрийн амьдралын нэг хэсэг юм.